ص:2

ص:3

ص:4

آگاهی گسترده و فراگیر به تمام ظواهر قرآن28

سیری عمیق در سنّت قطعی امامان معصوم(ع)29

تبحر در تفکر عقلی29

آشنایی با علوم نقلی30

آشنایی با محکمات قرآن30

آشنایی کامل با مبادی برهان و شرایط مقدمات31

آشنایی کامل با مبانی عرفان اسلامی32

توانایی علامه در تشخیص مفهوم از مصداق و خلط نکردن تفسیر و تطبیق32

پاسداری از مکتب تشیع33

جمع میان دو شیوه تفسیری ترتیبی و موضوعی34

شرح صدر35

اشک خوف36

رمز کلمات36

فیض قدسی38

ما کاری نکرده ایم39

هدیه به روح پدر و مادر40

جایگاه تفسیر المیزان در محافل علمی جهان41

2. ویژگی فلسفی42

دشواری شناخت مردان الهی42

فلسفه از دیدگاه علامه طباطبایی43

تنظیم فلسفه به صورت مسائل هندسی45

پایه گذار یک رشته مسائل فلسفی46

مبارزه با فلسفه مادی گری47

تقریب میان فلسفه شرق و غرب (فلسفه تطبیقی)48

غواص اقیانوس معارف49

تعقل عمیق همراه با امدادهای غیبی50

بنیان های فکری استاد طباطبایی51

آب لطف51

دفاع از فلسفه صدرایی53

نبود تعارض میان عقل و وحی54

ص:5

3. ویژگی عرفانی و اخلاقی56

الف) اندیشه ها، ]عرفان نظری[ یا عرفان شناسی56

انسان و درک عرفانی57

عارف و عرفان57

اهل بیت7؛ سرچشمه عرفان اسلامی58

راهنمایی کتاب و سنّت به عرفان نفس و برنامه آن59

تفاوت عرفان اسلامی با عرفان های غیراسلامی62

رابطه انسان و عرفان عملی64

عارف، ناظر صور ملکات اشخاص66

ب) جلوه های عرفان عملی و اخلاقی علامه طباطبایی67

آشنایی علامه با آیت الله قاضی(ره)67

جایگاه علامه طباطبایی در عرفان عملی69

کشیک نفس70

گفتوگو با ادریس(ع)71

محاسبه72

عشق به اهل بیت(ع)73

شرح صدر علامه طباطبایی74

بخشش و گذشت75

ساده زیستی و زهد76

اخلاص77

بلندی طبع78

فروتنی79

توجه به حقوق حیوانات80

رسیدگی به همنوع81

اخلاق خانوادگی علامه81

دیگر فضایل اخلاقی علامه83

ما حیوان خانگی را نمی کشیم84

یاد خدا85

سه راهکار اخلاقی85

ص:6

راهکار اول86

راهکار دوم86

راهکار سوم87

4. ویژگی فقهی، اصولی، حدیثی88

الف) ویژگی فقهی و اصولی علامه طباطبایی88

مراتب فقهی علامه طباطبایی(ره)89

اجازه اجتهاد90

ب) پژوهش های حدیثی90

5. تبحّر در علم ریاضی و هیئت93

تدریس علم هیئت در قم94

نصب دایره هندسه در مدرسه حجتیه قم94

ریاضیات و تقویت ذوق فلسفی95

نقشه مدرسه حجتیه95

6. ویژگی هنری و ادبی97

خط97

سیاهمشق97

شعر98

مهر خوبان100

بارگاه گل100

هرچه جوییم نیابیم نشانی جز نام102

جرم من این است که آزاده ام102

خویش بر آتش زد و خاموش شد103

پیر خرد104

پیر میخانه104

شاه شهیدان105

طبق غنچه105

باد سحر106

چشمه فکر106

دو هزار «لَنْ ترانی»106

فصل سوم: علامه از دیدگاه بزرگان107

امام خمینی(ره)107

ص:7

آیت الله خامنه ای108

شهید مرتضی مطهری(ره)108

آیت الله جعفر سبحانی110

آیت الله محمدتقی مصباح یزدی110

آیت الله حسن زاده آملی111

آیت الله ابراهیم امینی112

آیت الله صدرالدین حائری شیرازی113

آیت الله مرتضوی لنگرودی(ره)113

دکتر رضا داوری اردکانی114

آیت الله محمد محمدی گیلانی114

علامه محمدتقی جعفری(ره)115

خاطره اول115

خاطره دوم116

استاد عبدالحسین مشکوةالدینی117

دکتر احمد احمدی118

استاد محمد عبدخدایی119

دکتر جواد فلاتوری119

استاد سید محسن موسوی تبریزی121

استاد سید جلال الدین آشتیانی122

آیت الله جوادی آملی122

دکتر سید حسین نصر124

دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی126

فصل چهارم: کتاب شناسی130

1. تفسیر المیزان130

2. بدایة الحکمة132

3. نهایة الحکمة132

4. اصول فلسفه و روش رئالیسم133

5. حاشیه بر کفایة الاصول133

6. شیعه در اسلام133

7. مجموعه مذاکرات با پرفسور هانری کربن (شیعه)134

ص:8

8 . خلاصه تعالیم اسلام134

9. روابط اجتماعی در اسلام134

10. عقاید و دستورهای دینی134

11. بررسی های اسلامی (3 جلد)135

12. آموزش دین136

13، 14 و 15. رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا136

16. رساله قوه و فعل136

17. رساله ای در اثبات ذات136

18. رساله ای در صفات (صفات سلبیه و ثبوتیه و...)136

19. رساله ای در افعالالله تعالی (بحثی است درباره توحید افعالی، جبر و تفویض، قضا و قدر و...)137

20. رساله ای در وسائط (اثری است درباره وسائط موجود میان مقام ربوبی و عالم طبیعت)137

21. رساله ای در نبوت137

22. رساله ای در ولایت137

23. رساله ای در مشتقات137

24. رساله ای در برهان137

25. رساله ای در ترکیب137

26. رساله ای در تحلیل137

27. رساله ای در مغالطه138

28. رساله ای در اعتبارات138

29. قرآن در اسلام138

30. رساله ای در حکومت اسلامی138

31. محاکمات میان دو مکاتبات138

32. تعلیمات دینی138

33. معنویت تشیع (مجموعه مقاله ها)138

34. رساله ای در عالم غیب138

35. وحی یا شعور مرموز139

36. پرسش و پاسخ139

37. ارجوزه فی النحو139

ص:9

38. ارجوزه فی الصّرف139

39. ارجوزه فی الخط139

40. دیوان اشعار139

41. رساله علی و فلسفه الهی139

42. سنن النبی(ص)139

43. لب اللباب139

44. رساله ای در توحید ذاتی140

45. رساله ای در اسماءالله تعالی140

46. حاشیه بر اسفار140

47. مهر تابان140

48. رسالت تشیع141

49. رساله ای در عشق141

50. رساله محمد(ص) در آیین اسلام141

51. تعلیقه بر اصول کافی141

52. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری141

53. تعلیقه بر برخی مجلدهای بحارالانوار 141

54. رساله ای در تحریم الکل از دیدگاه اسلام141

55. جمال آفتاب و آفتاب هر نظر (شرحی بر دیوان حافظ)141

56. راز دل142

57. رساله انساب آل عبدالوهاب142

فصل پنجم: عروج ملکوتی143

در سوگ علامه طباطبائی(ره)145

فخریه شهریار147

رجعت سرخ ستاره147

عشق رفت148

کتابنامه152

ص:10

ص:11

ص:12

نوشتار فراهم آورده، گامی است برای آشنایی با این چهره پرفروغ دانش و اندیشه. با سپاس از این پژوهشگر ارجمند، امید است این پژوهش مورد توجه اهالی رسانه قرار گیرد و دست مایه ای باشد برای برنامه سازان تا آن را در راه الگوسازی برای جامعه اسلامی به کار گیرند.

ص:13

ص:14

این پژوهش می کوشد خوشه ای از خرمن دانش آن لطیفه الهی را به محضر شیفتگان دین و دانش هدیه کند.

سال شمار زندگی علامه طباطبایی

1281 شمسی تولد در تبریز

1286 شمسی درگذشت مادر

1290 شمسی درگذشت پدر

1297 شمسی شروع تحصیل علوم دینی در تبریز

1302 شمسی ازدواج(1)

1344 ه_ .ق / 1304 شمسی هجرت به نجف

1348 ه_ .ق / 1308 شمسی نگارش رساله الحقایق و الاعتبارات

1350 ه_ .ق نگارش سنن النبی

1314 شمسی بازگشت به وطن (شادآباد تبریز)

محرّم 1361 ه_ .ق نگارش رساله توحید ذاتی

محرّم 1361 ه_ .ق نگارش رساله اسماء الهی و افعال الهی

صفر 1361 ه_ .ق نگارش رساله الوسائط

صفر 1362 ه_ .ق نگارش رساله الولایه

1365 ه_ .ق هجرت به قم

1365 ه_ .ق ترسیم نقشه تکمیلی مدرسه حجتیه

1366 ه_ .ق درگذشت استاد ایشان آیت الله قاضی رحمه الله

جمادی الآخر 1367 ه_ .ق پایان نگارش جلد اول کتاب حاشیه کفایه

رجب 1368 ه_ .ق پایان نگارش جلد دوم کتاب حاشیه کفایة

1368 و 1369 ه_ .ق تدریس اخلاق و عرفان که حاصل آن کتاب لب اللباب شد.

1374 ه_ .ق آغاز نگارش المیزان(2)

1379 ه_ .ق نگارش رساله علی و فلسفه الهی

1330 شمسی تشکیل جلسه های نقد کتاب در قم

ص:15

1337 _ 1330 شمسی مذاکرات و دیدارهای هانری کربن با علامه

1340 شمسی دیدار هانری کربن با علامه

1343 شمسی دیدار پرفسور مورگان با علامه در درکه تهران

1344 شمسی چاپ جلد اول کتاب المیزان

1346 شمسی نگارش دو کتاب ارزشمند شیعه در اسلام و قرآن در اسلام

رجب 1390 ه_. .ق پایان نگارش کتاب بدایة الحکمه

23 رمضان 1392 ه_ .ق پایان نگارش کتاب المیزان

محرّم 1395 ه_ .ق پایان نگارش کتاب نهایة الحکمة

1356 شمسی سفر به لندن برای معالجه

18 محرّم 1402 ه_ .ق/12 آبان 1360 شمسی درگذشت(1)

ص:16

ص:17

ص:18

نیاکان علامه، تا چهارده پشت، همگی از عالمان سرشناس و مشهور بودند. جد ششم ایشان، میرزا محمدعلی قاضی، قاضی القضات خطه آذربایجان بود و آن ناحیه زیر نفوذ علمی، فقهی و قضایی ایشان قرار داشت. ازاینرو، به «قاضی» ملقب شد. این لقب از آن زمان بر فرزندان وی باقی ماند، به گونه ای که در اوایل ورود علامه طباطبایی به قم، ایشان را به این نام می شناختند.(1)

دوران کودکی محمدحسین، با حوادث بسیاری همراه بود. پنج بهار از عمرش گذشته بود که مادر مهربان و بافضیلتش را از دست داد. هنوز با درد بی مادری خو نگرفته بود که گرد یتیمی بر سرش نشست و در نه سالگی از نعمت وجود پدر نیز محروم شد. از آن پس، اگرچه وی و برادر کوچکش تنها ماندند، هماره لطف خداوند، سایه بان مرحمتی بر سر آنها بود.(2)

شرایط خانوادگی و محیط پرورش سید محمدحسین، ایمان و پارسایی را با تاروپود وجودش درآمیخت و زمزمه های نیایش و پرستش و سرود توحید را در گوش این کودک طنین انداز کرد. وی از نخستین سال های کودکی، به گونه ای پرورش یافت که روزبهروز، فطرت الهی و سرشت ملکوتی او بیشتر بارور می شد و وی را برای وظیفه ای بزرگ و مهم، آماده می کرد.

ص:19

انوار سهیلی؛ تاریخ معجم و منشآت امیرنظام؛ ارشاد الحساب و نصاب الصبیان را که آموختن آنها در آن روزگار مرسوم بود، فراگیرد.(1)

تحصیلات ابتدایی نتوانست پاسخ گوی روح جست وجوگر و استعداد سرشار سید محمدحسین باشد. ازاینرو، به مدرسه طالبیه تبریز رفت و از سال 1297 تا 1304 به فراگیری دانش های گوناگون اسلامی مشغول شد.(2)علامه طباطبایی درباره روزگار تحصیل خود چنین می گوید:

در اوایل تحصیل که به نحو و صرف اشتغال داشتم، علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم. ازاینرو، هرچه می خواندم، نمی فهمیدم. پس از آن، یک باره عنایت خدایی دامن گیرم شد؛ عوضم کرد. در خود یک نوع شیفتگی و بی تابی نسبت به تحصیل کمال حس نمودم. به طوری که از همان روز تا پایان تحصیل که تقریباً هجده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر، احساس خستگی و دل سردی نکردم و زشت و زیبایی جهان را فراموش کردم. در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده، باقی را به مطالعه می پرداختم. بسیار می شد _ به ویژه در بهار و تابستان _ که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذراندم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم. اگر اشکالی پیش می آمد، با هر خودکشی بود، حل می نمودم. وقتی که به درس حضور می یافتم، از آنچه استاد می گفت، قبلاً روشن بودم. هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبرده ام. (3)

ص:20

هجرت، بهره مندی از محضر استادان این کانون علمی، با توسل به پیشگاه مولای متقیان، علی علیه السلام بود.

طباطبایی به همراه برادرش، سید محمدحسن الهی، به مدت ده سال در نجف به تحصیل معارف اسلامی مشغول بود. این دو برادر در دروس فقهی، اصولی، فلسفی، عرفانی و ریاضی پیوسته با یکدیگر مباحثه می کردند. (1) ایشان درباره ورود خود به نجف میفرماید:

هنگامیکه از تبریز به قصد ادامه تحصیل علوم اسلامی بهسوی نجف اشرف حرکت کردم، از وضع نجف بی اطلاع بودم. نمی دانستم کجا بروم و چه بکنم. در بین راه همواره به فکر بودم که چه درسی بخوانم، پیش چه استادی تلمّذ نمایم و چه راه و روشی را انتخاب کنم که مرضیّ خدا باشد؟ وقتی به نجف اشرف رسیدم، هنگام ورود، رو کردم به قبه و بارگاه امیرالمؤمنین علیه السلام و عرض کردم: یا علی! من برای ادامه تحصیل به محضر شما شرف یاب شده ام، ولی نمی دانم چه روشی پیش گیرم و چه برنامه ای را انتخاب کنم. از شما می خواهم در آنچه صلاح است، مرا راهنمایی کنید. (2)

به این ترتیب، طباطبایی به همراه برادر کوچک ترش، سید محمدحسن الهی طباطبایی و همسر و فرزند یک ساله اش، محمد، وارد نجف اشرف شد و در محله عماره در نزدیکی حرم مطهر حضرت علی علیه السلام، در خانه ای اجاره ای سکونت کرد. در نخستین روزهای ورود ایشان به نجف، به دلیل دوری از وطن، ناآشنایی با محیط و زبان مردم و سختی آب و هوا، زندگی با دشواری سپری می شد. آب و هوای گرم، استفاده از آب خمره که با مَشک از شریعه آورده می شد، محله نامناسب

ص:21

عماره، خانه تنگ و کوچک و نبود حتی یک آشنا، این مسافران تازهوارد را آزرده و دلتنگ کرده بود. تنها مایه دل گرمی علامه در این شرایط، پسرش محمد بود که در آن زمان، هجده ماه داشت، ولی وی نیز به دلیل گرمی هوا و شرایط موجود بیمار شد. از آنجا که پزشک مناسبی در شهر نجف نبود، سید و همسرش ناگزیر او را برای درمان به بغداد بردند. با این حال، تلاش پزشکان سودی نداشت و محمد درگذشت. تحمل این حادثه برای پدر و بهویژه مادر محمد بسیار سخت بود. با این حال، علامه از هدف خود که تحصیل دانش و کوشش برای کسب آموزه های دینی و ارتقای علمی بود، لحظه ای غافل نشد. (1)

ص:22

خسارت هایی به باغ ها و کشتزارهای خانوادگی وی وارد شده بود. مهندس عبدالباقی طباطبایی، فرزند علامه طباطبایی می گوید:

خوب به یاد دارم که مرحوم پدرم، دائماً و در تمام طول سال، مشغول فعالیت بودند و از محل درآمد ملکی، به روستاییانی که نیازمند بودند، وام می داد و قبض می گرفت. چنانچه کسی بعد از دو فصل برداشت محصول قادر به پرداخت بدهی خود نبود، آن را می بخشید و قبض را به خودش پس می داد و از طلب خود صرف نظر می کرد. همچنین از کارهای اجتماعی آن فرزانه عالیقدر در روستای شادآباد، مراقبت از روابط اخلاقی و مناسبات اجتماعی روستاییان و رشد فرهنگی و اعتلای اعتقادات آنان بود. (1)

ص:23

تهدیدها و دخالت های رضاخان چنان جدّی و آزاردهنده بود که این مشعل دین و دانش را تا مرز خاموشی و نابودی برد، ولی فرار رضاخان و ضعف حکومت فرزندش در آغاز کار، فرصتی طلایی فراهم آورد تا مراجع عظام آن زمان آیت الله صدرالدین صدر، آیت الله سید محمدتقی خوانساری و آیت الله حجت کوه کمرهای رحمه الله با تلاش بسیار خود، این حوزه مقدس را حفظ و بنیان آن را محکم تر کنند.

با ورود آیت اللهالعظمی بروجردی رحمه الله به قم، حوزه انسجام بیشتری یافت، سیر تکاملی آن شروع و روزبهروز بر اهمیت آن افزوده شد و عالمان دینی به پیشرفت آن همت گماردند. بینش گسترده و همت والای آن مرجع بزرگوار، صدای اسلام را به دورترین نقاط کشور رساند و به این ترتیب، کارهای تبلیغی و ارشادی بسیاری صورت گرفت. از دیگر سو، خطرهایی بسیار جدّی تر از تهدیدهای اقتصادی و نظامی کیان جامعه اسلامی را تهدید می کرد و آن، هجوم فکری و فرهنگی بود.

ازاینرو، بزرگان حوزه درصدد یافتن راهی برای مبارزه با این هجوم نامحسوس برآمدند و برای تحقق این هدف، در پی جذب همکاری وارستگانی فرزانه و دانشمندانی چون علامه طباطبایی بودند تا بتوانند عطش فکری و فلسفی جامعه را از سرچشمه زلال افکار آنها فرو نشانند.

از آنجا که لطف خدای مهربان، هماره همای رحمتی بر تارک حق طلبان است، دست تقدیر حکیمانه اش، علامه طباطبایی را از تبریز به قم کشاند تا «هُنالِکَ الوَلایَةُ لِلّهِ» بار دیگر تحقق یابد.

این عالم بزرگ و مهذّب، در حوزه علمیه قم، مهمانی غریب و گوهری ناشناخته بود. ایشان که به شهرت و آوازه علاقه ای نداشت، با کمال سادگی می زیست، ولی دیری نگذشت که عناصر فضیلت خواه و

ص:24

حقجو را جذب وجود خود کرد، به تعلیم و تربیت آنان پرداخت و نخستین هسته مرکزی را برای یک نهضت فکری و اخلاقی پویا به وجود آورد.

علامه طباطبایی، هیچ امکاناتی نداشت و تنها با توکل به خدا و توسل به اولیای الهی و با پشتکاری کم نظیر، تدبیری حکیمانه، شرح صدری به وسعت دریاها و استقامتی به صلابت کوه ها به استقبال مشکلات رفت و دور از هرگونه خودخواهی و علاقه به مال و مقام، در راهی که درست تشخیص داده بود، قدم نهاد و آن را ادامه داد. او دست دیگران را گرفت و تربیت شدگان و شاگردان خود را راهنمایی و کاروان تکامل فرهنگی اسلام را بهسوی تعالی، رهبری کرد.

یکی از شاگردان علامه، مبنای کار علمی و فرهنگی ایشان را اینگونه بیان می کند:

تیزبینی و ابتکار علامه، او را تابع تِزِ «صرفیین چنین کردند، ما هم چنین می کنیم» نکرد، بلکه وی را مرد اندیشه و سازندگی، خلاقیت و نوآوری نموده بود. [ایشان] می اندیشید و تدبر می نمود. از این نیروها و امکاناتی که پروردگار متعال در اختیار وی قرار داده بود، به گونه ای استفاده می کرد تا بهترین ثمره را برای عالم اسلام داشته باشد؛ هرچند صرفیین و نحویین نپسندند و اصولیین را خوش نیاید یا تنگ نظران و نابخردان، او را آماج تیرهای اتهام نموده و در راه مقدسش، سنگ نادانی و دنائت بیندازند.

بر اساس این بود که [ایشان] پس از ورود به حوزه علمیه قم، درباره نقشی که باید به عهده گیرد، نیک اندیشید و نیازها را با نیروها سنجید و راهی را که باید بپیماید، برگزید. آنگاه با دوراندیشی و ابتکار ویژه خود، طرحی ترسیم نمود و با تمام توان کوشید و بهترین ارزش ها را آفرید و سرانجام پیروز و سرفراز، به هدف والا و محبوب حقیقی خود دست یافت.(1)

ص:25

خود استاد نیز در این باره چنین می گوید:

هنگامی که به قم آمدم، مطالعه ای در برنامه درسی حوزه کردم و آن را با نیازهای جامعه اسلامی سنجیدم. کمبودهایی در آن یافتم و وظیفه خود را تلاش برای رفع آنها دانستم. مهم ترین کمبودهایی که در برنامه حوزه وجود داشت، در زمینه تفسیر قرآن و بحث های عقلی بود. ازاین رو، درس تفسیر و فلسفه را شروع کردم. در جوّ آن زمان، تفسیر قرآن، علمی که نیازمند به تحقیق و تدقیق باشد، تلقی نمی شد و پرداختن به آن، شایسته کسانی که قدرت تحقیق در زمینه های فقه و اصول را داشته باشند، بهحساب نمی آمد، بلکه تدریس تفسیر، نشانه کمی معلومات به حساب می آمد. درعینحال، این را برای خودم عذر مقبولی در برابر خدای متعال ندانستم و آن را ادامه دادم تا به نوشتن تفسیر المیزان انجامید. (1)

گفتنی است در آن زمان، تدریس فلسفه چندان پسندیده نبود و کوششهای بسیاری برای تعطیل درس استاد صورت میگرفت، ولی رفتار مؤدبانه و حکیمانه استاد و برخورد مهربانانه آیت الله العظمی بروجردی، سوءتفاهم برخی را از بین برد و دشمنی ها و کارشکنی های برخی دیگر را بی اثر کرد. (2)

استاد، تنها به تدریس عمومی فلسفه بسنده نکرد و با تشکیل جلسه های خصوصی با شاگردان برجسته اش مانند آیتالله مرتضی مطهری، به بررسی فلسفه های غربی بهویژه ماتریالیسم دیالکتیک پرداخت و بهترین کتاب را در این زمینه نگاشت. (3)

ص:26

ماجرای تدریس فلسفه علامه طباطبایی رحمه الله و نامه حضرت آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله به این شرح است که تدریس فلسفه در آن زمان به مذاق برخی خوش نمی آمد. ازاین رو، برای تعطیلی درس علامه تلاش های بسیاری صورت گرفت. سرانجام رشک ورزی حاسدان شدت گرفت و آتش بدبینی را در دل افراد شعله ور ساخت. به دلیل چنین جوّ آشفته ای، آیت الله العظمی بروجردی با پافشاری بسیار برخی اطرافیان، از علامه خواست درس فلسفه خود را محدود کند. علامه در پاسخ درخواست آن مرجع عالی قدر جهان تشیع تأکید کرد: «فلسفه را به عنوان وظیفه شرعی و برای تأمین نیازمندی های ضروری جامعه اسلامی تدریس می کنم، ولی مخالفت با شما را بهعنوان زعیم حوزه و رهبر جامعه شیعه جایز نمی دانم. ازاین رو، اگر حکم به تعطیل بفرمایید، اطاعت می کنم و حکم شما برای ترک وظیفه ای که تشخیص داده ام، عذری در پیشگاه الهی خواهد بود، ولی اگر حکم نمی فرمایید، به وظیفه خود ادامه می دهم».

آیت الله العظمی بروجردی در پاسخ برای علامه چنین نگاشت: «هر طور وظیفه خودتان می دانید، عمل کنید.» به این ترتیب، رفتار مؤدبانه و حکیمانه استاد، سوءتفاهم ها و دشمنی های حسودان و ناآگاهان را بی اثر کرد و موقعیت علامه بیش از پیش تثبیت شد. ایشان تنها به درس عمومی فلسفه بسنده نکرد و با تشکیل جلسه های خصوصی با شاگردان برجسته خود، به نقد و بررسی فلسفه های غربی و مادی گرایی نیز پرداخت.

علامه طباطبایی، درباره این ماجرا نیز برای یکی از شاگردان خود نقل کرده است:

آیتالله بروجردی، خادم خود حاج احمد را به خانه ایشان فرستاده و چنین پیغام داده است: «ما در زمان جوانی در حوزه علمیه اصفهان نزد

ص:27

مرحوم جهانگیرخان قشقایی (استاد شهید سید حسن مدرس) اسفار می خواندیم، ولی مخفیانه به درس ایشان می رفتیم...».(1)

بر این اساس، می توان گفت آیت الله العظمی بروجردی، درس فلسفه ایشان را تأیید می کرده، ولی به دلیل فشارهای گروهی، خواستار محدود شدن درس اسفار علامه طباطبایی شده است. علامه در این باره افزوده است:

بعد از آن، هر وقت آیت الله بروجردی برخوردی با ما داشتند، بسیار احترام می گزاردند و یک روز یک جلد قرآن کریم که از بهترین چاپ ها بود، به عنوان هدیه برای ما فرستادند.(2)

شناساندن اسلام، مذهب تشیع، فلسفه و عرفان اسلامی به جهانیان و نگارش آثاری در زمینه فرهنگ اصیل و پویای شیعه، خدمتی بزرگ و ارزشمند بود که تنها علامه طباطبایی از عهده این مهم برآمد. وی برای شناساندن اسلام و مذهب شیعه به جهان به ویژه غرب، بسیار کوشید. کتاب شیعه در اسلام این بزرگوار، بهمنظور معرفی شیعه و جنبه های گوناگون آن به افرادی است که با حیطه فکری و معرفتی این مذهب آشنایی ندارند و در پی آن هستند تا از دیدگاهی کلی، به این بخش مهم از آیین اسلام، نظری جامع و درعین حال گذرا بیفکنند. علامه در کتاب یادشده، تشیع را به عنوان اصلی در اسلام معرفی کرده است، بدون آنکه قصد ایجاد تفرقه یا شکاف میان تشیع و تسنن را داشته باشد. ایشان با دفاع از اصالت شیعه، گفتوگوی میان شیعه و سنّی را آسان تر ساخته است؛ زیرا تقریب حقیقی، فقط با حفظ اصالت میان این دو مذهب ممکن خواهد بود.

ص:28

پرفسور کنت مورگان،(1) دانشمند امریکایی و استاد دانشگاه کلگیت(2) که چند بار در تهران با علامه طباطبایی دیدار کرده بود، این اثر ارزشمند علامه را به انگلیسی ترجمه و چاپ کرد. همچنین این اثر برای مدتی در سطوح دانشگاهی امریکا تدریس شد.(3)

داستان دیدارهای پیدرپی پرفسور هانری کربن فرانسوی با علامه طباطبایی در تهران نیز بسیار معروف است. هانری کربن که در پی شناخت درست مذهب تشیع بود، با آگاهی به عظمت علمی و اخلاقی علامه، به دیدار ایشان آمد تا از توان علمی گسترده این دانشمند بزرگ بهره برد.

علامه طباطبایی رحمه الله نیز به این دیدارها علاقه مند بود و در این باره فرموده است:

از الطاف خداست که معارف اسلامی به وسیله این دانشمند و همکارانش در جهان غرب اشاعه یابد. اینها در فرانسه مجله ای دارند که معارف شیعه را در آن معرفی می نمایند.(4)

دکتر کربن نیز درباره آثار دیدارهای خود با علامه می گوید:

از آنجا که شرق شناسان، اطلاعات علمی خود درباره اسلام و مذاهب اسلامی را از طریق رجال تسنن به دست می آوردند، حقیقت مذهب تشیع به طور شایسته و بایسته، به دنیای غرب معرفی نشده است. بر خلاف اعتقاد همه شرق شناسان گذشته، من معتقد هستم که مذهب تشیع، مذهبی حقیقی و اصیل و پابرجاست و مشخصات یک مذهب حقیقی را دارد و غیر از آن است که شرق شناسان گذشته، به غرب معرفی کرده اند.

ص:29

آنچه من به عنوان یک مستشرق پروتستان از بررسی ها و مطالعه های علمی دریافته ام، این است که به حقایق و معنویات اسلام، تنها باید از دریچه چشم شیعه که دیدگاهی واقع بین به اسلام دارد، نگریست. ازاین رو، من تا حد توان کوشیده ام مذهب تشیع را به طور شایسته و بایسته و بهگونه ای که درخور حقیقت این مذهب است، به جهان غرب معرفی کنم. بسیار علاقه مند هستم با رجال علمی و دانشمندان مذهبی شیعه از نزدیک ارتباط برقرار کنم و با اندیشه آنها آشنا شوم و در بررسی اصول و مبانی این مذهب و استیضاع معنویات آن از آنها کمک فکری بگیرم و درباره هدف خود آگاه تر شوم. (1)

حاصل این دیدار پرفسور هانری کربن با دانشمندان و بزرگان دینی ایرانی، دو اثر بسیار ارزشمند شیعه و رسالت تشیع در دنیای امروز است که به اهتمام استاد آیت الله علی احمدی میانجی رحمه الله و استاد سید هادی خسروشاهی به چاپ رسیده است.

ص:30

آیت الله حاج میرزا علی قاضی است که علم اخلاق و عرفان و سیر و سلوک را در محضر این عارف بزرگوار آموخت. آیت الله قاضی، جام وجود سید محمدحسین را از جرعه های جاودان عشق و معنویت سرشار ساخت. علامه درباره ایشان چنین می فرماید: «ما هرچه داریم، از مرحوم قاضی داریم؛ چه آنچه را در حال حیاتش از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده کردیم و چه طریقی که خودمان داریم و از مرحوم قاضی گرفته ایم».(1)

از دیگر استادان علامه، آیت الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، معروف به کمپانی است که وی یک دوره شش ساله اصول و یک دوره چهار ساله فقه را در محضر ایشان آموخت.(2)

علامه طباطبایی، استادان خود را بسیار احترام می کرد. یکی از شاگردان ایشان در این باره می نویسد:

استاد ما علامه طباطبایی نسبت به استاد خود، مرحوم قاضی، علاقه و شیفتگی فراوانی داشت و حقّاً در مقابل او، خود را کوچک می دید و در چهره مرحوم قاضی، یک دنیا عظمت و ابهت و اسرار و توحید و ملکات و مقامات می جست. من یک روز به ایشان عطر تعارف کردم. ایشان عطر را به دست گرفته، تأملی کردند و گفتند: «دو سالی است که استاد ما، مرحوم قاضی رحلت کرده اند و من از آن وقت تا به حال، عطر نزده ام.» تا همین زمان نیز هر وقت بنده به ایشان عطری می دادم، در آن را می بستند و در جیبشان می گذاشتند و ندیدم که ایشان عطری استعمال کنند؛ با اینکه از زمان رحلت استادشان 36 سال می گذرد. (3)

ص:31

ص:32

در ارتباط با درس، ایشان با احترام از بزرگان و دانشمندان یاد می کردند. هیچوقت حتی اگر می خواستند حرفی را رد کنند، کسی را سرزنش نمی کردند و خیلی ساده برخورد می کردند. در بیان مطالب هم اینجور نبود که به گفتن مطالب اکتفا کنند، بلکه مطلب را خوب نقد می کردند و بعد هر جایی که به نظرشان اشکالی می آمد، آن را نقل می کردند و اگر نیازی به تکمیل داشت، در آن جهت کوشش می کردند. اگر شاگردان ایشان بر مطلبی اشکال می کردند، اولاً خیلی با مهربانی برخورد می کردند و اشکالات را خوب گوش می کردند و هیچوقت یاد ندارم که کسی را در جلسات بحث، سبک کرده باشند. با کمال احترام ولو مطلب، درست هم نبود، گوش می دادند و بعد با مهربانی جواب می دادند. اگر گاهی اتفاق می افتاد که خودشان مطلبی را در همان موقع نمی توانستند جواب بدهند یا اطمینان نداشتند، ایشان هیچ ابایی نداشت از اینکه صریحاً بگوید نمی دانم و یا کراراً می شد که می فرمود: باید ببینم. (1)

علامه امینی در ادامه می افزاید:

نکته دیگری که در نظر استاد اهمیت بسیار داشت، تربیت شاگرد بود. وی نسبت به تربیت شاگرد به ویژه در زمینه معارف و حقایق قرآنی و استدلالی، شیفتگی عجیبی داشت. در برخورد با شاگرد، سبک و شیوه خاصی داشتند. هیچگاه تحکم فکر در کار نبود. در طرح مسائل، نظر خود را بیان می کرد، سپس می افزود: «این چیزی است که به نظرمان رسیده است. شما خودتان فکر و بررسی کنید و ببینید تا چه اندازه مورد قبول است.» بدین ترتیب، شاگرد را برای جولان در میدان اندیشه، آزاد می گذاشت. همچنین می کوشید به هر شاگردی و در هر مجمعی، متناسب با درک و استعداد و کشش او، مطلبی را القا کند. از مسائلی که امکان داشت مطرح کردن آن، اختلاف و تفرقه ایجاد کند یا موجب انحراف فکری شود، جز با خواص خویش، با دیگران سخن نمی گفتند.(2)

ص:33

ایشان درباره رفتار فروتنانه علامه طباطبایی با شاگردان نیز می فرماید:

گاهی پیش می آمد که مطلب بسیار عالی را آنچنان ساده برای طلبه ها بیان می کردند که طلبه ها می پنداشتند چیزی نیست، درصورتی که مطلب، ابتکار خود ایشان بود. در این موارد، علامه اصلاً ابراز نمی کردند که درباره آن مطلب، چقدر کوشش و مطالعه کرده اند. رفتار علامه طباطبایی رحمه الله کاملاً متواضعانه بود. به گونه ای با طلاب برخورد می کرد که هر طلبه ای می اندیشید، محبوب ترین فرد و بهترین طلبه نزد این استاد، خود اوست. انس و الفت شاگردان با علامه، در معنویت، صفا و اخلاص ایشان ریشه داشت.(1)

ص:34

سبحانی تبریزی؛ ناصر مکارم شیرازی؛ سید عبدالکریم موسوی اردبیلی؛ علیاکبر مسعودی خمینی؛ ابوطالب تجلیل تبریزی؛ محمد یزدی؛ سید موسی صدر؛ سید جلالالدین آشتیانی؛ یحیی انصاری شیرازی؛ حسین نوری همدانی؛ علی اکبر هاشمی رفسنجانی؛ سید حسین طاهری خرم آبادی.(1)

ص:35

ص:36

1. خداوند در سوره شعرا، آیه 173 درباره قوم لوط چنین می فرماید: «وَأَمْطَرْنَا عَلَیْهِم مّطَراً فَسَأَ مَطَرُ الْمُنذَرِینَ؛ ما بر آنان بارانی فرستادیم. چه بد بود باران بیم داده شدگان.» در این آیه به طور اجمال، سخن از فرستادن باران شده است، ولی روشن نیست که این باران، از چه مقوله ای بوده است. آیا این باران، باران آب بود یا باران سنگ، ولی آیه دیگر این ابهام را رفع می کند؛ آنجا که خداوند می فرماید: «وَأَمْطَرْنَا عَلَیْهِمْ حِجَارةً مِن سِجّیلً؛ ما آنان را سنگ باران کردیم.» (حجر: 74) کلمه «حجاره»، روشنگر ابهام آیه نخست می باشد.

2. [خداوند در] قرآن در موردی می فرماید:

هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّ أَن یَأْتِیَهُمُ الله فِی ضُلَلً مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلاَئِکَة وَقُضِیَ الْأَ مْرُ وَإِلَی الله تُرْجَعُ الاُْ مُورُ. (بقره: 210)

یهودیان انتظار دارند که خدا در سایهبان های ابر، با فرشتگان به سوی آنها بیاید، [در صورتیکه] کارها یکسره گردیده است [و سرانجام اشخاص معیّن شده] و همه کارها به سوی خدا بازمی گردد.

ظاهر این آیه خالی از ابهام نیست؛ زیرا آمدن و رفتن، از اوصاف جسم است و ذات مقدس خدا از شائبه جسمی و مادی پیراسته است. دراینصورت، باید ابهام آیه را از طریق دیگر از بین ببریم. یکی از آن طرق، دقت در آیات مشابهی است که مضمون این آیه در آنها وارد شده است. مشابه آیه فوق، آیه 33 سوره نحل است که آشکارا می رساند که مقصود از آمدن پروردگار، آمدن دستور الهی است؛ در عذاب و عقاب و امر و نهی، آنجا که می فرماید:

هَلْ یَنظُرُونَ إِلاّ أَن تَأْتِیَهُمُ الْمَلاَئِکَه أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبّکَ کَذلِکَ فَعَلَ الّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا ظَلَمَهُمُ الله وَلکِن کَانُوا أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.(نحل: 33)

مگر جز این انتظار دارند که فرشتگان به سوی آنها بیایند یا فرمان پروردگارت بیاید. سیره پیشینیان نیز چنین بوده است. خدا به آنها ستم نکرده و آنها به خود ستم نموده اند.

ص:37

این آیه به صراحت از آیه نخست رفع ابهام می نماید و با لفظ «امر»، فاعل واقعی «آمدن» را روشن می سازد. این روش (تفسیر آیات به آیات)، روش محکم و استوار پیشوایان شیعه بوده و هم اکنون، مفسران محقق از این روش استفاده می نمایند و تفسیر استاد بزرگ حضرت آقای طباطبایی بر این اساس نگارش یافته است.

استاد علامه طباطبایی در این شیوه از تفسیر، از سخن پیامبر که ابنعباس از او نقل کرده است، پیروی می نماید، آنجا که فرموده است: «اَلْقُرآنُ یُفَسِّرُ بَعضُهُ بَعْضاً».(1)

امیر مؤمنان [علی علیه السلام ] نیز در یکی از سخنان خود می گوید:

کِتابُ اللهِ تُبصرونَ بِه وَ تَنْطِقونَ بِه وَ تَسْمَعونَ بِه وَ یَنْطِقُ بَعضُه بِبَعْضٍ وَ یَشهدُ بَعضُه عَلی بَعضٍ.(2)

کتاب خدا را می بینید، او را به سخن درمی آورید و می شنوید و برخی آیات او به وسیله برخی دیگر به سخن درمی آید و برخی بر برخی دیگر گواهی می دهد.

بنابراین، این شیوه از تفسیر، محصول دعوت نبی اعظم و وصی گرامی او بوده است، ولی متأسفانه در طول قرون اسلامی، از این شیوه کمتر استفاده شده است، درحالیکه می بینیم پیشوایان معصوم علیه السلام ما در مقام تفسیر، همین شیوه را داشتند.(3)

ص:38

استاد علامه طباطبایی پس از تفسیر بخشی از آیات یک سوره، به مناسبت هایی، یک رشته بحث های مستقل را مطرح می کند که می توان برخی را برداشت های خاص او از تفسیر نامید. این مرد بزرگ برای اینکه تفسیر کلام الهی را با آرا و اندیشه های دانشمندان آمیخته نسازد، اینگونه بحث ها را از تفسیر آیات جدا کرده و تحت عناوین خاصی مانند «بحث فلسفی»، «بحث اجتماعی»، «بحث اخلاقی» و غیره مطرح کرده است. اینگونه جداسازی، نشانه غایت تقوا و پرهیزکاری این مفسر بزرگ است که مبادا برداشت های اندیشمندان یا برداشت های خود او از قرآن، تحمیل بر کتاب خدا شود و ناخواسته، مسئله «تفسیر به رأی» پیش آید. روش این مفسر بزرگ، درس عظیمی است برای جوانانی که با اندوخته های کمی می خواهند به تفسیر قرآن بپردازند و پیش داوری های خود را بر قرآن تحمیل نمایند و خواسته یا ناخواسته، در گرداب «تفسیر به رأی» که پیامبر گرامی از آن، ما را برحذر داشته است، فرو می روند.(1)

ص:39

ص:40

بلکه عقل، چراغی است روشن و وحی، صراطی است مستقیم که هیچکدام بدون دیگری سودی ندارد.(1)

ص:41

روشنی، متشابهات را به محکمات که ام الکتاب هستند و به منزله اصل و مادر همه مطالب قرآنی به شمار می روند، ارجاع می داد و راه پیروی از آنها را به روی تیره دلان می بست.

علامه طباطبایی، در عرضه احادیث بر قرآن کریم، محکمات را میزان قطعی می دانست و مبانی دیگر علوم را با این میزان قطعی که عقل نیز در برابر آن اذعان و خضوع می کند، ارزیابی می کرد که این خود، نشانه پیمودن راه راست است. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

مَنْ رَدَّ مُتشابَهَ الْقُرآنِ اِلی مُحْکَمِهِ هُدِیَ اِلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ.(1)

کسی که قدرت رد متشابهات قرآن را به محکمات داشته باشد، به صراط مستقیم هدایت شده است. (2)

ص:42

ص:43

خواهد رفت، درحالی که قرآن «یَجْری کما یَجْری الشَّمْسُ و القَمرُ»؛ همانند دو اختر پرفروغ آفتاب و ماه، نورافکن جوامع بشر است و از طرفی، قرآن به عنوان «جوامع الکلم»، بر قلب مطهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد که آن حضرت فرمود: «... اعطیت جوامع الکلم» و اگر بر فرد یا گروه یا جریان خاصی منطبق گردد و همراه تحول مورد انطباق، دگرگون شود، دیگر به عنوان جوامع الکلم نخواهد بود.

از این رهگذر معلوم می شود که تحولات گوناگون مصادیق، موجب تحول تفسیر نمی شود؛ زیرا الفاظ برای ارواح معانی وضع شده اند و مادامی که هدف یک چیز معیّن و غرض مترتب بر آن باقی است، نام آن محفوظ است؛ گرچه، فراوانی در مصادیق آن راه یافته باشد، مانند اسامی چراغ و ترازو و قلم و نظایر آن، که بین مصادیق موجود در اعصار پیشین و مصادیق اختراع شده عصر صنعت، امتیاز فراوانی از لحاظ مصداق هست، ولی همه آنها در مفاهیم جامع اسامی یادشده، مندرج می باشند؛ زیرا لفظ در مفهوم استعمال می شود، نه در مصداق و تفاوت مصداق، موجب تبدل مفهوم نخواهد بود. (1)

ص:44

این تفسیر بهقدری جالب است و به اندازه ای زیبا و دلنشین است که می توان به عنوان سند عقاید اسلام و شیعه به دنیا معرفی کرد و به تمام مکتب ها و مذهب ها فرستاد و بر این اساس، آنان را به دین اسلام و مذهب تشیع فراخواند؛ کما آنکه خودبهخود، این مهم انجام گرفته و المیزان در دنیا انتشار یافته است، و تا قلب پاریس و امریکا رسیده و به کشورهای اسلامی، نسخِ زیادی از آن ارسال شده و مورد بحث و تدقیق قرار گرفته است و موجب فخر و مباهات شیعه و سرافرازی آنان در مجامع علمی گردیده است.(1)

ص:45

گفتنی است، علامه طباطبایی، بحث های مطرحشده را کاملاً قرآنی شرح داده، از حاشیه رفتن و گریز به مطالب نامربوط پرهیز کرده و از دیدگاه قرآن و با عرضه کردن آیات بر یکدیگر، به ارزیابی مطالب پرداخته است و این نکته بسیار ظریفی است که از نگاه تیزبینان دور نمانده است.

همچنین از جنبه تفسیر ترتیبی، هر آنچه طالبان تفسیر، از نکته ها، ظرافت های ادبی، اشارت های علمی، ارزش ها و نیز شرح و تفسیر و رفع ابهام ها به آن نیاز دارند، برآورده ساخته و با ذوقی سرشار و قدرتی شگرف، همه جنبه های آن را بررسی کرده است.

ص:46

همواره تأکید می کرد وقتی می توانیم با قاطعیت به قرآن استناد کنیم که حداقل بر اول و آخر آن احاطه داشته باشیم، اگرچه احاطه ای سطحی.

ایشان در تفسیر روایت ها نیز معتقد بود این علوم، زمینه ای است برای شرح صدر، نه باری که انسان بر دوش خود حمل می کند و بر دوش قرآن مینهد. به اعتقاد ایشان، دانش حدیث و دیگر علوم باید زمینه ای را فراهم کنند که انسان با آمادگی بیشتر به سراغ قرآن برود و با روحی آماده از این اقیانوس بی کران بهره گیرد. (1)

ص:47

سوره مدنی و 25 سوره مکی با حروف مقطعه آغاز شده و دیگر سوره های قرآن با این حروف شروع نشده است؟ آیا این حروف، رمز یا کلماتی مختصرشده هستند و برای جلب توجه شنوندگان به کار رفته اند؟

علامه طباطبایی در پاسخ نامه وی چنین نگاشت:

شروع بعضی سوره های قرآن به حروف مقطعه، مسلّماً وجهی دارد و به منظور خاصی ذکر شده، لکن وجوهی که درباره آنها از اصحاب و تابعین مفسرین به ما رسیده، نفس حق جو را اقناع نمی کند و از این جهت، ما در تفسیر خود، این بحث را به تفسیر «حم عسق» تأخیر انداختیم؛ شاید خداوند متعال در آن فرصت، از این راز پرده برداشته، وجه اطمینان بخشی به نظر آید؛ البته اگر اجل مهلت داده، توفیق یابیم! اما وجه اینکه سوره مذکور را بر دیگران ترجیح دادیم، این است که چگونگی وحی و الهام خدا و کیفیت آن، در آن سوره بیان شده و با بحث ما مناسبت دارد.

تاکنون از کشف آن مشکل، این مقدار نصیب ما گشته که حروف مقطعه، با محصّل مضامین و معانی سوره و غرض و هدفی که در سوره از آن تعقیب شده، ارتباط مخصوصی دارند. مثلاً ما در سوره هایی که به «الم» آغاز شده، ارتباط خاصی می یابیم یا اینکه بعضی از آنها مکی و بعضی مدنی می باشند و در میان سوره هایی که به حروف «الر» یا به «حم» و «طس» آغاز می شود، ارتباط و سنخیتی دیده می شود که در غیر آنها نیست و باز در سوره اعراف که به «المص» ابتدا شده، همان غرض و مناسبت معنوی را که در دو سوره «الم» و سوره «ص» دیده می شود، ادراک می کنیم و از مجموع اینها اجمالاً می فهمیم که حروف مقطعه، یک نحو ارتباط و سنخیتی با معانی و مقاصد سوره ها دارند، اما چگونگی و کیفیت این ارتباط و تفسیر و توضیح آن هنوز خوب روشن نگشته، ولی

ص:48

امیدوارم خداوند متعال این حقیقت را به دست ما روشن کرده، راهنمایی کند... .(1)

ص:49

آورد که به تمام آنچه نیاز اندیشه های زمان بود، توجه داشت. وی با بهره مندی از انوار درخشان قرآن، اندیشه ها را اصلاح کرد و جامعه را با کتاب هدایت و صحیفه فطرت آشنا ساخت و گنجینه ای پرخیر و برکت به جویندگان حقایق و چشمه ای زلال به تشنگان حکمت الهی عرضه کرد.(1)

ص:50

ص:51

اینکه من در ثواب آن پدرم را شریک نساخته ام، نه از جهت آن بود که می خواستم امساک کنم، بلکه تصور می کردم کارهای ما چه ارزشی دارد که پدرم را در آن سهیم کنم. قابلیتی برای خدمت خود نمی دیدم.

علامه طباطبایی در ادامه این ماجرا می فرماید:

با رسیدن این نامه، منفعل و شرمنده شدم و گفتم: خدایا! اگر این تفسیر ما در نزد تو قابل قبول است و ثوابی دارد، من ثواب آن را به روح پدر و مادرم هدیه نمودم و هنوز این مطلب را در پاسخ نامه برادرم به تبریز، نفرستاده بودم که پس از چند روزی نامه ای از وی رسید که در آن آمده بود: این بار با پدر صحبت کردیم، شادمان بود و گفت: خدا عمرش بدهد، سید محمدحسین هدیه ما را فرستاد!

گفتنی است نقل این ماجرا در تأیید احضار روح نیست. اگرچه این دانش مانند دیگر علوم حقیقت دارد و آثار آن مشهود است، شارع مقدس، آن را تحریم کرده و باب بهره برداری از آن را به دلیل مفاسدی که ممکن است داشته باشد، بسته و علامه طباطبایی نیز این موضوع را پذیرفته بود.(1)

ص:52

پس از انتشار دو جلد المیزان، یکی از استادان بزرگ مصر در تقدیرنامه خود درباره آن چنین نوشت:

ما مقدمه این تفسیر و برخی از موضوعاتی را که در آن بررسی شده است، مطالعه کردیم و تصمیم داریم هر دو جزء را به دقت بخوانیم، ولی در همان مقداری که خوانده ایم، توانایی علمی و ژرفایی در بحث و آسانی، شیوه خاصی را به کار گرفته و قرآن را به وسیله قرآن تفسیر می کند و از بسیاری از اقوال و آرا که اساس صحیحی ندارند و تأویل هایی که هدف از آن تفسیر قرآن نیست، بلکه احیای یک نظریه علمی، یک نظریه کلامی، یک نظریه فلسفی یا فتوای مذهبی است، خودداری کرده است... .(1)

ص:53

با توجه به کوشش های این فیلسوف الهی برای نشر آموزه های قرآن و سنّت امامان معصوم علیه السلام، می توان ایشان را از اولیای خدا دانست که حضرت علی علیه السلام درباره آنها می فرماید: «بِهِمْ عُلِمَ الکِتابُ وَ بِهِ عَلِمُوا؛ قرآن به وسیله آنها شناخته می شود و آنها به کتاب خدا آگاهند».(1)

می توان گفت این حکیم الهی، از جمله مؤمنان خالصی است که خداوند متعال، قلب وی را برای ایمان کامل آزمود و در نتیجه، سپاهیان دانایی در وجود او خیمه زدند و لشکریان جهل، از حرم امن اندیشه این ولیّ خدا رانده شدند.

بنابراین، تحلیل جنبه فلسفی علامه آسان نخواهد بود، چنانکه لب فروبستن و قلم شکستن و از ترجمان این عقل امت خاموش ماندن نیز آسان نیست. ازاین رو، سزاوار است کامل کردن این تحلیل را به حکمای نامور و صاحبنظرانی بسپاریم که از عقول جامعه اسلامی شمرده می شوند.(2)

ص:54

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَ عْمَی وَالْبَصِیرُ أَفَلاَ تَتَفَکّرُونَ؛ بگو: آیا شخص نابینا و بینا با هم مساوی اند، چرا نمی اندیشید؟» (انعام: 5)

«یَتَفَکّرُونَ فِی خَلْقِ السّماوَاتِ وَالْأَ رْضِ؛ در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند». (آل عمران: 191)

«قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السّماوَاتِ وَالْأَ رْضِ؛ بگو: در آنچه در آسمان ها و زمین است، بنگرید». (یونس:101)

این آیات و صدها روایت و حدیث موجود درباره تفکر و تعقل و تحصیل دانش، انسان را به برون گرایی و ژرف اندیشی در هستی فراخوانده و از هرگونه تقلید و پیروی در اصول دین بازداشته اند. بر این اساس، فلسفه به این معنا که انسان اندیشمندی، به طور کامل از اندیشمند غیرمعصومی پیروی کند و همه اندیشه ها و نظرهای وی را درباره هستی و پدیدآرنده آن بپذیرد، بسیار ناپسند است و هرگز نمی توان مکتب غیرمعصوم را بیچونوچرا پذیرفت.

البته این سخن به آن معنا نیست که از شناخت مکاتب فلسفی و مطالعه آنها روی گردان باشیم و به بهانه منتسب بودن سخن به غیرمعصوم، از تحصیل و بررسی فلسفه و سخن فیلسوفان سر باز زنیم، بلکه هر مکتبی شایسته مطالعه و بررسی است، چنانکه جای انتقاد نیز دارد.

استاد علامه طباطبایی، به فلسفه به معنای نخست، گرایش و علاقه ویژهای داشت و تا آخرین دقایق زندگی، لحظه ای از اندیشه درباره مسائل کلی مربوط به هستی غافل نشد. ایشان با علاقه ویژهای که به فراگیری اندیشه های فیلسوفان بزرگ جهان داشت، مکتبهای معروف فلسفه را با دقت بررسی کرد و بر آرای فیلسوفان یونانی چون سقراط و افلاطون و ارسطو و نظریه های معروف در میان فیلسوفان مشایی و اشراق

ص:55

دوره اسلامی تسلط کامل یافت. وی تنها به مطالعه درباره این مکتبها بسنده نکرد، بلکه با تشکیل جلسه های فلسفی ویژه ای توانست از اندیشهها و نظرهای فیلسوفان ایران باستان، حکمای هند و خاور دور اطلاعاتی به دست آورد. او با این بررسی ها و مطالعات، به چنان احاطه ای در فلسفه دست یافت که نظریه های جدید صادر کرد. برای مثال، می فرمود:

در هیچ مکتب فلسفی چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام، شرک در ذات مطرح نبوده است و تمام مکاتب فلسفی، به توحید ذات معتقد بوده و اگر آلوده به شرک شده اند، این آلودگی مربوط به شرک در مراحل پایین ذات بوده است.

بدین ترتیب، چنین ادعایی را تنها کسانی چون علامه طباطبایی که به همه مکتب های فلسفی جهان احاطه کامل دارند، می توانند بیان کنند.(1)

ص:56

اصول مسائل، به جداسازی مسائل دو دوره ]نیز[ بپردازد و هرکدام را از دیگری بازشناسد.

استاد علامه، در رساله ای که آن را به عنوان چهارصدمین سال تولد «صدرالمتألهین» نگاشته، به این مطلب تصریح کرده و آن رساله به همراه سایر رساله ها که به عنوان یادبود مرحوم صدرالمتألهین نگاشته شده اند، چاپ شده است.

2. مسائل فلسفی، در غالب کتاب های درسی و غیردرسی از نظم صحیحی برخوردار نیست. چهبسا مسائلی که پایه شمرده می شود، در نیمه یا پایان کتاب های فلسفی عنوان گردیده است و چه مسائلی که نتایج یک رشته مسائل می باشند، در آغاز کتاب ها وارد شده اند.

حضرت استاد، برای تسهیل کار توانست، به مسائل فلسفی، نظم هندسی ببخشد و آنها را به نحوی تنظیم کند که مسئله نخست، پایه مسئله دوم و همچنین... قرار گیرد و از این طریق، استنباط مسائل فلسفی یکی پس از دیگری آسان گردد. وی تا حدودی توانسته است این کار را در کتاب های فلسفی خود به نام «بدایة الحکمة» و «نهایة الحکمة» رعایت کند.(1)

ص:57

نیز دست یافت که مجموع آنها تحقیقات ارزنده ای در مسائل فلسفی است و عبارتند از:

- تفکیک علوم حقیقی از علوم اعتباری؛

- استنتاج هفتاد مسئله فلسفی؛

- تکمیل برهان صدیقین؛

- آنچه تحت مقوله وارد نمی شود...».(1)

ص:58

مارکسیسم به طور خاص بپردازد. این جلسه در سال 1330 تأسیس شد، و اعضای آن عبارت بودند از: آقایان شهید مطهری، شهید دکتر بهشتی، شهید قدوسی، شهید مفتح، موسی صدر، ابراهیم امینی، عبدالحمید شریبانی، مرتضی جزایری و جعفر سبحانی. در این جلسه، اندیشه های مادی بهویژه آنچه مارکسیست ها در زمینه های فلسفه؛ عامل محرک تاریخ، منتشر کرده بودند، بهتدریج بحث و نقد شد.

یکی از نتایج این جلسه ها، نگارش کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم است که ضربه ای سخت بر پیکر مارکسیست ها در ایران وارد آورد و همه بافته های آنها را پنبه کرد. حتی پس از انتشار نخستین جزء این کتاب، مارکسیست های ایران اذعان کردند که نویسنده، در نقل مطالب و اندیشه های آنان کمال امانت را رعایت کرده و کوچک ترین تحریفی در آن صورت نگرفته است. این کتاب راهگشای بسیاری از اندیشمندان و محققان ایرانی شد تا آنجا که بهتدریج، به نقد آرای مکاتب الحادی پرداختند و از افکار استاد علامه طباطبایی بهره گرفتند.(1)

گفتنی است اگرچه سالیان طولانی از انتشار کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم می گذرد، تاکنون هیچ نقدی بر آن نگاشته نشده است.

ص:59

را پایه گذاری کرده اند، فلسفه غرب را به کلی با فلسفه شرق متباین و کمتر نقطه مشترکی میان این دو می بینیم، ولی پس از مطالعه «روش رئالیسم» درمی یابیم مسائل مشترکی میان هر دو فلسفه وجود دارد که تنها از نظر عنوان با هم اختلاف و تباین دارند، نه از نظر ماهیت و محتوا.

در حقیقت، تقریب میان این دو نوع فلسفه و کم کردن فاصله میان آنها، مانند تقریبی است که صدرالمتألهین، میان مکتب مشاء و مکتب اشراق پدید آورد. وی فاصله این دو مکتب را از نظر نتیجه، کاهش داد و ثابت کرد اشراقی از طریق تهذیب نفس، به نتیجه ای می رسد که مشایی از نظر برهان به آن نتیجه رسیده است. بی شک، این دو خدمت ارزنده صدرالمتألهین و علامه طباطبایی، بسیار ارزشمند و شایسته قدردانی است.(1)

ص:60

حضرت علامه طباطبایی، در زمره بزرگانی است که به اعماق حقایق پی برد. آن جناب اصرار و پافشاریاش بر این بود که اگر کسی بخواهد بین فلسفه و دین جدایی بیندازد، ظلم عظیمی کرده است.

چون فلسفه برهان است، حاشا و کلا که منطق وحی، حکمی داشته باشد بدون برهان و فلسفه و می بینیم که سفرای الهی، پیشوایان دین ما که خودشان کلام الله ناطق بودند، با برهان و احتجاج، با مردم بهسر می بردند.

ایشان(علامه طباطبایی) و دیگر حکمای الهی، شاگردان این مکتب اند و آنها از فلسفه ای دم می زنند که در افق اعلایی قرار دارد، نه در حد طبیعی آن. آنچه از قلم، بیان و تدریسش صادر شده، همه اش نور است.

مرحوم علامه طباطبایی، بر اثر استقامت و حسن سیر و سلوکش و ادب انسانی اش و اهل قرآن و ولایت بودنش، در حوزه علمیه قم چنین قدم مؤثری برداشت، شجره طوبایی که «أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السّماءِ تُؤْتی أُکُلَها کُلَّ حینٍ بِإِذْنِ رَبِّها»(1) این درخت ریشه دوانیده، جوانه زده و میوه ها داده است و خواهد داد که «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ»(2) این بزرگمرد هم «کلم طیب» بود و عمل صالحش رافع حقایق بود.(3)

ص:61

عیب تفکرات گذشتگان را تصحیح و نقص آنها را با رهاورد فکری خویش تکمیل نماید.(1)

ص:62

را ترک گویم، لطمه ای به سطح علمی و عقیدتی شاگردان وارد آمده که جبران این خسارت فکری، چندان کار ساده ای نمی باشد. یک روز که به این وضع نگرانکننده می اندیشیدم و در اتاق منزل مسکونی می خواستم از زیر کرسی جابهجا شوم، نگاهم به دیوان حافظ افتاد که روی کرسی قرار گرفته بود. آن را برداشتم و تفأل زدم که چه کنم؟ آیا تدریس اسفار را ترک نمایم یا نه؟ وقتی دیوان لسانالغیب شیراز را گشودم، این غزل آمد:

من نه آن رندم که ترک شاهد و ساغر کنم

محتسب داند که من این کارها کمتر کنم

من که عیب توبه کاران کرده باشم بارها

توبه از می وقت گل، دیوانه باشم گر کنم

عشق، دردانه است و من غواص و دریا میکده

سر فرو بردم در آنجا تا کجا سر بر کنم

لاله ساغرگیر و نرگس مست و بر ما نام فسق

داوری دارم بسی یارب که را داور کنم؟

بازکش یک دم عنان ای ترک شهرآشوب من!

تا ز اشک چهره، راهت پر زر و گوهر کنم

من که از یاقوت و لعل اشک دارم گنج ها

کی نظر در فیض خورشید بلنداختر کنم

عهد و پیمان فلک را نیست چندان اعتبار

عهد با پیمانه بندم، شرط با ساغر کنم

من که دارم در گدایی گنج سلطانی به دست

کی طمع در گردش گردون دون پرور کنم

گرچه گردآلود فقرم، شرم باد از همّتم

گر به آب چشمه خورشید دامن تر کنم

ص:63

عاشقان را گر در آتش می پسندد لطف دوست

تنگ چشمم گر نظر در چشمه کوثر کنم

دوش لعلش عشوه ای می داد حافظ را ولی

من نه آنم کز وی این افسانه ها باور کنم

دیدم عجب غزلی است و این اشعار به من چنین می فهماند که تدریس اسفار لازم است.(1)

ص:64

شود، ولی از مبانی این گونه مضامین برهانی که دانش حکمت و فلسفه است، بیاطلاع باشد.(1)

ص:65

می جستند و از پستان وحی شیر می نوشیدند، ولی با مقام ارجمند و والایی که داشتند و با وصف ارتباطی که بین ایشان و جهان بالا برقرار بوده، درعینحال، خود را تنزل داده و در سطح فکر توده مردم قرار می دادند و از بشر می خواستند این نیروی فطری همگانی را به کار برد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث معروفی ]در این باره[ فرموده است: «إنّا مَعاشِرَ الأَنْبِیاءِ اُمِرْنا، أَنْ نُکَلِّمَ النّاسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِمْ؛ ما فرستادگان الهی مأموریم، به اندازه توانایی مردم با آنان سخن گوییم.» (1) پس ساحت انبیا و دامن پیغمبران، منزه تر از این است که مردم را وادار کنند در امور بدون بصیرت قدم بردارند و آنان را به تبعیت کورکورانه مجبور سازند. قرآن کریم خود، بهترین شاهد و گواه صحت ادعای ماست؛ زیرا هرچه راجع به مبدأ و معاد و دیگر مسائل ماورای طبیعت سخن به میان می آورد و اجتماع بشری را به قبول آنها دعوت می کند، جز از طریق استدلال و ارائه دلیل روشن، سخن به میان نمی آورد. قرآن علم و بینش و استدلال در فهم را می ستاید و جهل را مورد نکوهش قرار می دهد. این منطق قرآن است که می گوید: «قُلْ هذِهِ سَبیلی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتّبَعَنی؛ بگو این است راه من که با بصیرت تمام و بینش همه جانبه، خود و پیروانم را به سوی خدا می خوانم.»(2) پس دین، هدفی جز این ندارد که می خواهد مردم به کمک استدلال و با سلاح منطق عقلی و نیروی برهان که فطرتاً با آن مجهزند، به شناخت حقایق جهان ماورای طبیعت نائل آیند و این همان فلسفه الهی است.

پس شما خواننده عزیز رها کنید آن سخنان پوچی را که برخی از اروپاییان اظهار داشته و عده ای از ما نیز آنها را پسندیده اند! آنان اصرار دارند که دین در مقابل فلسفه قرار دارد و این دو با هم در برابر علم که متکی بر حس و تجربه است، واقع اند. آری این سخنان سست را که ابداً متکی بر دلیل نیست، فرو گذارید». (3)

ص:66

استاد حسن زاده آملی در بحث درباره این موضوع، در یکی از آثار خود می نویسد:

سبک و اسلوب عبارات مفسران و شارحان به حکم فطرت انسانی بر شعور استدلال، لسان صدق است که دین الهی همان فلسفه الهی است و توهم جدایی آن دو از یکدیگر، خارج از مسیر فطرت عقل و ادراک انسانی است.(1)

ص:67

ص:68

نباید در برابر دیگر مذاهب، مذهبی شمرد، بلکه عرفان راهی است از راه های پرستش (پرستش از راه محبت، نه از راه بیم یا امید) و راهی است برای درک حقایق ادیان در برابر راه ظواهر دینی و راه تفکر عقلی». (1)

«عارف می داند که اگر جهان و پدیده های جهان همه و از هر سوی، آیات و نشانه های خدای جهان باشند، هیچ استقلال وجودی از خود نخواهند داشت و از هر سوی که دیده شوند، جز خدای پاک را نشان نخواهند داد و کسی که به تعلیم و هدایت قرآن، با چنین چشمی به چهره جهان و جهانیان نگاه می کند، چیزی جز خدای پاک درک نخواهد کرد و به جای این زیبایی که دیگران در نمود دلربای جهان می یابند، وی زیبایی و دلربایی نامتناهی خواهد دید که از دریچه تنگ جهان خودنمایی و تجلی می نماید و آن وقت است که خرمن هستی خود را به تاراج داده، دل را به دست محبت خدایی می سپارد.

این درک چنانکه روشن است، به وسیله چشم و گوش و حواس دیگر یا به وسیله خیال یا عقل نیست؛ زیرا خود این وسیله ها و کار آنها نیز آیات و نشانه ها می باشند و در این دلالت و هدایت، معقولٌ عنه هستند. این راهرو (عارف) هیچ همتی جز یاد خدا و فراموش نمودن همهچیز ندارد». (2)

ص:69

به گونه ای که در میان دیگر صحابه، چنین بلاغتی به چشم نمی خورد. در میان یاران و شاگردان حضرت علی علیه السلام نیز افرادی مانند سلمان فارسی، اویس قرنی، کمیل بن زیاد، رشید هجری و میثم تمار بودهاند که عارفان مسلمان، پس از حضرت علی علیه السلام، در عرفان به آنها اقتدا کرده اند. به این ترتیب، بهتدریج، طریق عرفانی در جوامع اسلامی رشد و شکوفا شد. علامه طباطبایی برخی علل ظهور عرفان و سلوک عرفانی در جهان اسلام را چنین برمی شمارد:

الف) دین و دینداری و اسلام، فی نفسه، هرگاه با ذوق و محبت و شوق آمیخته و توأم گردد، انسان را به سوی عرفان سوق می دهد؛

ب) نفوذ و سرایت تعلیمات معنوی اهل بیت علیه السلام و در رأس آنها حضرت علی علیه السلام ؛

ج) بیان حقایق معنوی و عرفانی توسط جمعی از تربیت یافتگان مکتب اهل بیت علیه السلام ؛

د) گرفتاری های دوران بنی امیه، ستمگری فزون از حد و بی بندوباری عمال حکومت که زمینه را برای روگردانی از امور دنیوی و توجه به امور معنوی در عده ای از مردم فراهم آورد.(1)

ص:70

نصب می شود، متوجه خطر می شود و توجهی به خود چراغ ندارد و اگر به شکل چراغ یا ماهیت شیشه یا رنگ آن بیندیشد، در اندیشه خود شکل چراغ یا شیشه یا رنگ را دارد، نه مفهوم خطر را.

بنابراین، جهان و پدیده های جهان که همه، آیات و نشانه های خدای جهان هستند، از خود هیچ گونه استقلال وجودی ندارند و همه آیتی از وجود خدای توانا هستند. آنکه به پیروی از آیات قرآن، با چنین دیدگاهی به جهان و جهانیان می نگرد، چیزی جز خدای پاک درک نخواهد کرد و به جای این زیبایی که دیگران در ظاهر دلربای جهان می یابند، وی زیبایی و دلربایی نامتناهی خواهد دید که از دریچه تنگ جهان، خودنمایی و تجلی می کند و آنگاه است که دل به محبت خدا می سپارد.

بیشک، اینگونه شناخت، با چشم و گوش و دیگر حواس یا به کمک خیال یا عقل ممکن نیست؛ زیرا خود این اعضا و جوارح و کار آنها نیز نشانه ای از توانایی آفریدگار است و همه در این دلالت و هدایت، معقولٌ عنه هستند. (1)

این راهرو که هیچ اندیشه ای جز یاد خدا و فراموش کردن غیر او ندارد، آنگاه که می بیند خدای متعال در آیه ای دیگر از قرآن می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! نفس خود را دریابید. آنگاه که شما راه ]هدایت[ را یافتید، دیگران که گمراه می شوند، به شما زیانی نخواهد رسانید.»(2) درمی یابد که یگانه شاهراه هدایت حقیقی و کمال، همان راه نفس اوست و راهنمای حقیقی وی که خدای اوست، او را موظف می دارد خود را بشناسد، همه

ص:71

راه ها را کنار بگذارد، راه نفس خود را در پیش گیرد و به خدای خود از دریچه نفس خود بنگرد که جز از این راه، مطلوب حقیقی خود را نخواهند یافت.

بر این اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «هرکه خود را شناخت، خدا را شناخت.»(1) و در کلامی دیگر می فرماید: «فردی از شما خدا را بهتر می شناسد که خود را بهتر بشناسد».(2)

برنامه سیر و سلوک این راه، آیات قرآنی بسیاری است که انسان را به یاد خدا امر می کند. برای مثال، در آیه ای می خوانیم: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.»(3) و نیز اعمال صالحه ای است که در کتاب و سنّت آمده و فرمان داده است: «از پیامبر خود پیروی کنید!»(4) چگونه ممکن است، اسلام راهی را راه خدا معرفی کند و مردم را به پیمودن آن سفارش نکند یا آن را بشناساند، ولی از بیان برنامه های آن غفلت کند یا در این کار سستی ورزد، حال آنکه خدای متعال، خود می فرماید: «ما قرآن را به سوی تو نازل کردیم، در حالی که بیان روشنی است نسبت به هر چیزی که به دین و دنیای امروز مردم ارتباط دارد.» (نحل: 89)(5)

این طریق و راه عرفانی، با کوشش های علامه طباطبایی به «معرفت النفس» معروف شده است. استاد علامه طباطبایی رحمه الله، با شناخت کامل این راه، از واصلان حقیقی به شمار می آید که نمونه هایی از عرفان این بزرگ مرد عرصه عرفان و اخلاق، در ادامه بیان خواهد شد.

ص:72

ص:73

مشروعی که با تعالی او تعارضی ندارند، توجه و امر شده باشد و به دیگر سخن، جنبه اثباتی و مثبت داشته باشد.

در مقابل، در عرفان اسلامی، هم جنبه سلبی و منفی وجود دارد و آموزه هایی درباره محروم ساختن نفس از اعمال و اوصاف خاص صادر شده و هم جنبه ایجابی و مثبت موجود است. این نوع عرفان، با تکیه بر امور معنوی و مادی، به اشباع نیازها و تأمین خواست های مشروع و جبران خلأهای وجودی می پردازد.

عرفان اسلام، هم پیرایش است و هم آرایش. برای مثال، اگرچه به پرهیز از روابط نامشروع دستور می دهد، از دیگر سو، راه مشروع تأمین نیاز جنسی را به انسان نشان می دهد.

3. در عرفان هندی، زنان و گروهی از مردان و در عرفان مسیحی، زنان، از زندگی معنوی محروم هستند، درحالی که در عرفان اسلامی هیچکس از زندگی معنوی محروم نیست و هرکس به فراخور حال و میل خویش، در این زمینه آموزش می بیند.(1)

ص:74

حقیقتاً، سرشت گوهر روان می شوند، غذای جان می گردند، آنچنانکه آب و نان، غذای بدن می شوند و غذا، مطلقاً چه مادی و چه روحانی، از سدنه اسم شریف باقی هستند. «الباقی»، یکی از اسماءالله سبحانه است و غذا از خدمه اسم باقی می باشد؛ یعنی غذای جسمانی سبب بقای بدن و غذای روحانی، سبب بقای نفس ناطقه انسانی است؛ با این ویژگی که غذای جان پرور، از ماورای طبیعت است و دستخوش حوادث طبیعت قرار نمی گیرد، باد و باران در او اثر نمی گذارد، آب و خاک سبب اضمحلال و متلاشی شدن آن نمی گردد و همچنین سایر امور مادی نمی توانند دست تصرف به سوی ماورای طبیعت دراز کنند.

غذایی که طعمه جان می شود، اتحاد وجودی با نفس ناطقه که فراتر از طبیعت است، پیدا می کند و برای همیشه باقی و برقرار می ماند. پس، انسان روز و شب در طریق ساختن خویش برای «ابد» است. این انگیزه و هدف و ایده، همواره مدّنظر اولیای الهی بوده و هست و ریشه عرفان عملی، همین حقیقت است.

آن کسی که کشیک نفس خویش می کشد، در مقام «تجلیه» است و می بایستی ظاهرش و آداب و معاشرت دنیای او مطابق دستورات الهی باشد و اما آرایش روح و جان را «تحلیه» می نامند. تحلیه، زینت است، آراستن جان است. باید به فکر آراستن خود بود، هرچند در حقیقت، خداوند سبحان برون آرا و درون پرور است، به تعبیر شریف سنایی غزنوی:

ای درون پرور برون آرا

و ای خردبخش بی خرد بخشا

هرچند صورتگر عالم ملک و ملکوت اوست، ... معدّات را نمی شود نادیده انگاشت. انسان باید مراقب خود باشد، باید بفهمد و بداند تا راه رشد و صلاح را بپیماید.

مثلاً یک وسیله صناعی را فرض بفرمایید؛ یک چرخ خیاطی را. می خواهیم [آن را] بخریم. می بینیم سازنده آن یک دفتر راهنمایی در کنار آن به ما عرضه می کند و دستور نگه داری آن چرخ خیاطی را به ما

ص:75

نشان می دهد، نحوه استفاده و بهکارگیری و طرز باز کردن و بستن قسمت های مختلف آن را یادآور می شود. آن دفتر در حقیقت، دین آن چرخ خیاطی است و این دین باید در متن چرخ خیاطی پیاده شود تا آن وسیله، به شکل صحیح و مناسب مورد استفاده قرار گیرد و از استهلاک بی جان آن جلوگیری به عمل آید.

خدای سبحان، این صنعت شگفت؛ یعنی وجود آدمی را که بزرگ ترین صنعت در نظام هستی است، آفریده، در کنار آن کتابی برای به کارگیری و بهره وری صحیح و نیز نگه داری از آن قرار داده است و آن کتابی است که باید خود صانعش بنگارد؛ یعنی آن قلمی که این صنعت را نگاشته، کتاب و راهنمای حیات واقعی او را نیز باید بنگارد: «هُوَ الَّذی یُصوِّرکم فِی الْاَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ»، آنکه:

ز ابر افکند قطره ای سوی یم

ز صلب آورد نطفه ای در شکم

از آن قطره، لؤلؤی لالا کند

و از این، صورتی سر و بالا کند

دهد نطفه را صورتی چون پری

که کرده است بر آن صورتگری

آن قلمی که نطفه را چنین صورتگری کرده و انسان ساخته است، همان قلم که در کنار صنعت خود، کتابی نهاده است به نام قرآن کریم، کتاب الله، کشف تام محمدی و فصل الخطاب محمدی صلی الله علیه و آله . این کتاب باید در متن این صنعت پیاده شود، وگرنه این صنعت تباه می شود. این معنا را عرفان عملی می گوییم. (1)

ص:76

به شمار می آید، ولی برای اهلش، الآن قیامتشان قیام کرده است، برای مردان بزرگ و اولیای حق، قیامت در این دنیا قیام کرده است.

همینطور پلهپله بالا بروید تا می رسید به امام عارفین و متقین، امام موحدین، حضرت وصی، جناب امیرالمؤمنین علی علیه السلام که می فرماید: «لَو کُشفَ الغِطاءُ لَما ازدَدت یَقیناً.» دنیا و آخرت به آن صورتی که بر ما حجاب است، برای آن حضرت حجاب نیست.

جناب علامه طباطبایی، از رشدیافتگان راستین این مکتب بود و همچنین، برادر بزرگوارش که در علم و عمل همطراز ایشان بود؛ جز اینکه او در تبریز به سر برد و شرایط ایشان (علامه) برایش پیش نیامد. جناب علامه طباطبایی آمد در حوزه قم و بذرافشانی ها فرمود و خودش را نشان داد، ولی آن بزرگوار در انزوا و انعزال بهسر برد.

هر دو از ابتدا تا انتها همدرس و همبحث بودند و اساتیدشان در فقه و اصول و سایر علوم و معارف یکی بود. هر دو بزرگوار، هم در فقه و اصول مجتهد بودند و هم در علوم عقلی و نیز در عرفان عملی هر دو اهل کار بودند. بنده عرض میکنم که هر دو بزرگوار در مسیر عرفان عملی چشم برزخیشان باز بود و اشخاص را به صور ملکاتشان می دیدند. برای بنده بارها پیش آمد و در محضر شریف ایشان شواهدی در این باره دارم و یادداشت ها و خاطراتی از آن دو بزرگوار در دفتری جداگانه نگاشته و جمع آوری کرده ام.

اصل این است که چشم برزخی بینا باشد. اگر بصیرت من نمی بیند، مُثُل بصرم باید معالجه شود. تعجب در دیدن نیست، خاصیت چشم این است که ببیند، لازمه بصر و اصل بصیرت این است که ببیند؛ تعجب در ندیدن است که چرا نمی بیند!

در این باره، راجع به تجسم اعمال و حشر خلایق، مطابق ملکات آنان از قرآن کریم و تفسیر و جوامع روایی ما از اهل بیت عصمت علیه السلام و در کتب عقلی و عرفانی و مسائل عرفانی الی ماشاءالله موجود است.

هرکسی مطابق ملکاتی که دارد، دارای شکلی است. چهبسا افرادی را

ص:77

که ما در کوی و برزن به شکل انسان می بینیم، اگر کسی چشم برزخی اش باز باشد، طور دیگری می بیند. البته آنها (کسانی که چشم برزخی دارند) مردمی ساکت و آرامند، پرده دری نمی کنند، حق ندارند که پرده دری کنند، آنها ستّار هستند.

شاید این خاطره را در نوشته های دیگر یا گفتوشنودهای بنده دیده یا شنیده باشید که بنده وقتی به خدمت حضرت آیت الله جناب آقا شیخ محمدتقی آملی رحمه الله که ایشان هم از اساتید بزرگوار این جانب بودند، تشرف حاصل کردم، در آن روز که روز تعطیل بود و من تنها خدمت ایشان بودم، صحبت به میان آمد و فرمودند: «ما وقتی در نجف بودیم، با همین آقای طباطبایی و جمعی دیگر در محضر حضرت آیت الله جناب حاج سید علی قاضی رحمه الله تلمذ می کردیم. آقای طباطبایی در همان وقت در نجف، دارای مکاشفات عجیب و شگفتی بود.» اینها را جناب آقای آملی در زمان حیات علامه طباطبایی به بنده فرمودند. (1)

ص:78

و چه راه و روشی را انتخاب کنم که مرضیّ خدا باشد. وقتی به نجف اشرف رسیدم، لدی الورود رو کردم به قبه و بارگاه امیرالمؤمنین علیه السلام و عرض کردم: یا علی! من برای ادامه تحصیل به محضر شما شرفیاب شده ام، ولی نمی دانم چه روشی را پیش گیرم و چه برنامه ای را انتخاب کنم. از شما می خواهم در آنچه صلاح است، مرا راهنمایی کنید!

منزلی اجاره کردم و در آن ساکن شدم. در همان روزهای اول، قبل از اینکه در جلسه درسی شرکت کرده باشم، در منزل نشسته بودم و به آینده خودم فکر می کردم. ناگاه در خانه را زدند، در را که باز کردم، دیدم یکی از علمای بزرگ است. سلام کرد و داخل منزل شد. در اتاق نشست و [به من] خیرمقدم گفت. چهره ای داشت بسیار جذاب و نورانی و با کمال صفا و صمیمیت [با من] به گفتوگو نشست و انس گرفت. در ضمن صحبت، اشعاری برایم خواند و سخنانی بدین مضمون برایم گفت: کسی که به قصد تحصیل به نجف می آید، خوب است علاوه بر تحصیل، به فکر تهذیب و تکمیل نفس خویش نیز باشد و از نفس خود غافل نماند.» این را فرمود و حرکت کرد.

من در آن مجلس، شیفته اخلاق و رفتار اسلامی او شدم و سخنان کوتاه و بانفوذ آن عالم ربانی چنان در دل من اثر کرد که برنامه آینده ام را شناختم. تا مدتی که در نجف بودم، محضر آن عالم باتقوا را رها نکردم. در درس اخلاقش شرکت می کردم و از محضرش استفاده می نمودم. آن دانشمند بزرگ، آقای حاج میرزا علی آقای قاضی رحمه الله بود. (1)

ص:79

سکوت او، قلم او و مطلقاً آثار وجودی او، حکایت کننده وارستگی او و عظمت ذخایر علمی و عملی او بود.

انسان وقتی حضرت علامه طباطبایی را زیارت می کرد، به یاد این حدیث شریف می افتاد که جناب کلینی در کتاب فضل العلم کافی، به اسنادش از حضرت امام صادق علیه السلام نقل می کند و فرموده است: «مَنْ تَعَلَّم العِلمَ وَ عَملَ بِه و عَلَّم لله دُعیَ فی ملکوتِ السّمواتِ عَظیماً فَقیلَ تَعَلَّم لله و عَمِلَ لله و عَلَّمَ لله؛ آن که دانش تحصیل کند و بدان عمل کند و به دیگران برای خدا تعلیم بنماید، در ملکوت سماوات و عالم اله که خودش عالم عظیم است، او را به عظیم صدا می کنند: ای بزرگ، ای آقا، ای کسی که برای خدا تحصیل علم کرده ای، برای خدا بدان عمل کرده ای، برای خدا به دیگران تعلیم داده ای! تو آقا و بزرگ و عظیمی».

به همین مضمون، روایت دیگری از زبان اهل بیت عصمت علیه السلام نقل شده است که جناب علامه شیخ بهایی رحمه الله در کتاب شریف اربعین خود آورده است: «قالِ رسول الله صلی الله علیه و آله: قالتْ الحواریّون لِعیسی یا رُوح َ اللهِ مَنْ نُجالس قالَ مَنْ یَذَکِّرکم اللهُ رؤیَته و یَزیدُ فی عِلمکُم مَنطقُه و یُرغِّبکم فِی الاخرةِ عَملُه؛ حواریون عیسای پیامبر به او گفتند: ما با چه کسی هم نشینی کنیم؟ حضرت عیسی علیه السلام فرمود: کسی که دیدار او شما را به یاد خدا بیندازد و وقتی به سخن می آید، حرف او موجب فزونی دانش شما شود، چیزی به شما یاد دهد... و رفتار و کردار او شما را در کار آخرت ترغیب و تحریص کند».

انسان واردات و صادرات دارد و باید خیلی مراقب باشد. وارداتش او را می سازد و صادراتش از باطن او خبر می دهد. حرف هر کسی نماینده نهاد اوست:

کاسه چینی که صدا می کند

خود صفت خویش ادا می کند

انسان حقیقی؛ یعنی این و این حقیقت، همان چیزی است که به نحو احسن و اکمل در حضرت علامه طباطبایی مشهود بود.

ص:80

علامه حسن زاده آملی در ادامه می نویسد:

بنده، هفده سال در محضر شریف علامه با ایشان انس داشتم و از ایشان کار لغوی ندیدم، حرف لغوی نشنیدم، [ایشان] بسیار مواظب کلام خود بود. همانطوری که می بینید، آنچه از قلم او صادر شده، همه علم است، از تفسیر شریف المیزان گرفته تا آن رسائل کوچکش، آنچه هست، فکر و علم است، عشق و عقل است، برهان و عرفان و قرآن است، تحقیق و تفسیر است، دلسوزی به اجتماع، پایه گذاری برای ساختن مدینه فاضله است.(1)

ص:81

حالا اگر این مراقبت و مواظبت را بالا بریم، در نظام هستی، در پیشگاه حقیقت علم که یک پارچه طهارت است، حُسن مطلق است، باید طاهر بوده باشیم. اگر این طهارت را دنبال کنیم:

یک صبح به اخلاص بیا در بر ما

گر کام تو برنیامد آنگه گله کن

تا طهارت پیش نیامده، ممکن است [فرد] اصطلاحاتی را بیاموزد و جمع کند، اما آن علمی که «العلم نورٌ یقذفه» [است]، برای او حاصل نمی شود. علامه طباطبایی در مراقبتش اهتمام داشت. (1)

ص:82

ص:83

2. استاد طباطبایی، عاشق اهل بیت علیهم السلام بود و هیچ گاه از ائمه بدون ادای احترام یاد نمی کرد. ایشان هرگاه وارد صحن مطهر امام رضا علیه السلام می شد، دست های خود را بر آستانه در می گذاشت و با بدنی لرزان، عاشقانه آستانه در حرم را می بوسید. گاه مردم در هنگام زیارت به ایشان التماس دعا می گفتند و ایشان می فرمود: «بروید از حضرت بگیرید! ما اینجا کاره ای نیستیم، همه چیز اینجاست».

علامه طباطبایی، در طول رفت و برگشت به زیارت، همواره در حالت ادب و به اصطلاح عرفا در حالت «حضور» بود. ایشان به مقام والای حضرت مهدی[ نیز ارادت خاصی داشت. (1)

3. هرگاه نام یکی از معصومان علیه السلام در محضر آیت الله طباطبایی برده می شد، فروتنی و ادب در سیمای ایشان دیده می شد. ایشان برای امام زمان _ ارواحنا فداه _ بزرگداشت خاصی داشت و مقام و منزلت آنها و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت صدیقه کبری علیها السلام را فوق تصور می دانست. علامه، خضوع و خشوع حقیقی و وجدانی به معصومان علیه السلام داشت و مقام و منزلت آنان را ملکوتی می دانست و از سیره و تاریخ آنها آگاهی کامل داشت. (2)

ص:84

و ماتریالیستی رایج بود). یکی از صاحب نظران مادی اندیش و مارکسیست، مایل بود با من به بحث آزاد بنشیند. چون بحث آزاد شد، حدود هشت ساعت (در روزهای طولانی تابستان) بحث ما به درازا کشید و عنصر محوری گفتمان را الحاد وی و توحید من تشکیل می داد و من همه سخنان ملحدانه او را با سعه صدر گوش دادم، نرنجیدم و پرخاش نکردم و برای اثبات ذات اقدس پروردگار، از راه برهان صدیقین سخن گفتم.

سرانجام، علامت تأمل و تدبر در وی ظهور کرد. مدتی بعد در پاسخ یکی از همفکران خود که از او پرسیده بود: در مناظره با آقای طباطبایی به کجا رسیدی؟ گفته بود: آقای طباطبایی مرا موحد کرد.(1)

یکی از شاگردان علامه طباطبایی که به مدت سی سال با ایشان مأنوس بود و در درس آن عالم وارسته شرکت می کرده درباره ویژگی های اخلاقی و شرح صدر وی چنین نوشته است:

علامه طباطبایی، انسانی وارسته، مهذب، خوش اخلاق، مهربان، عفیف، متواضع، مخلص، بی هوا و هوس، صبور، بردبار، شیرین و خوشمجلس بود. من در حدود سی سال با استاد حشر و نشر داشتم و در جلسات درس ایشان شرکت می کردم. در جلسات خصوصی شب های پنج شنبه و جمعه نیز از محضر پربرکتشان به مقدار ظرفیت وجودی خودم بهره مند می شدم. به یاد ندارم که در طول این مدت، حتی یک مرتبه عصبانی شده باشد و بر سر شاگردان داد بزند یا کوچک ترین سخن تند یا توهین آمیزی را بر زبان جاری سازد.

خیلی آرام و متین درس می گفت و هیچ گاه داد و فریاد نمی کرد. خیلی زود با افراد انس می گرفت و صمیمی می شد. با هرکس حتی کوچک ترین فرد طلاب، چنان انس می گرفت که گویا از دوستان صمیمی اوست. به سخن همه گوش می داد و اظهار محبت می فرمود. بسیار متواضع بود... . به کثرت و قلت شاگردانش چندان توجهی نداشت و گاه حتی برای دو سه نفر هم درس می گفت.

ص:85

در جلسات خصوصی، غالباً ساکت و آرام بود. اگر سؤال می شد، پاسخ می داد، والّا ساکت بود. گاهی که به عنوان استاد مورد خطاب قرار می گرفت، می فرمود: «این تعبیر را دوست ندارم، ما اینجا گرد آمده ایم تا با تعاون و هم فکری، حقایق و معارف اسلام را دریابیم». (1)

ص:86

تبریز تأمین می شد که از نیاکانشان به آنان ارث رسیده بود. بعدها نیز با حقالتألیف کتاب هایش، زندگی خود را اداره می کرد. (1)

استاد حاج شیخ علی اکبر مسعودی خمینی، از شاگردان استاد طباطبایی، درباره ساده زیستی ایشان می گوید:

استاد علامه، زندگی ساده ای داشت، مثلاً هرگاه می خواست به تهران سفر کند، با اتوبوس می رفت و در این موارد، غالباً تابع محیط و اجتماع بود. یک بار بیش از یک ساعت در اتوبوس نشست تا اتوبوس پر شود و حتی یک بار هم در اثر تصادف اتوبوس زخمی شد.(2)

استاد مصباح یزدی نیز درباره زهد علامه می گوید:

ایشان خانه ای داشت که حتی نمی توانست از دوستانش در آنجا پذیرایی کند؛ چون از نظر امکانات بسیار محدود بود. اوایل آشنایی با استاد، از رفتارش خیلی تعجب می کردم. گاهی مجبور می شدم برای جواب گرفتن از سؤالی که برایم پیش می آمد، خدمت استاد در منزلشان شرف یاب شوم. ایشان درحالی که به جلوی در منزل آمده و دو دست خود را بر دو طرف در گذاشته و سرشان بیرون بود، به سؤال من گوش می دادند و پاسخ می گفتند. گاهی این سؤال برایم مطرح می شد که چرا استاد نمی خواهند من به داخل منزل بروم؟ بعدها که آشنایی من با استاد بیشتر شد و اتفاق افتاد که به منزلشان بروم، متوجه موضوع شدم که چرا استاد تعارف نمی کرده است. خود ایشان می فرمود: «اگر من کار کنم و روزی سه تومان بگیرم، برای من گواراتر است از اینکه به خانه کسی بروم و اظهار حاجتی کنم و وابستگی به شخصیتی پیدا کنم».(3)

ص:87

علامه از دانشمندان مخلص زمان بود. آن بزرگوار هیچگاه اجازه نمی داد کسی در حضورش از او تعریف کند؛ هرچند حقیقت باشد و مبالغه نباشد. یکی از علمای حوزه علمیه در این باره نقل می کند: «از تفسیر المیزان در حضور علامه طباطبایی تعریف کردم. ایشان فرمود: تعریف نکن که خوشم می آید و ممکن است خلوص و قصد قربتم از بین برود». (1)

یکی دیگر از شاگردان علامه نیز در این باره می نویسد:

از نظر معنوی و اخلاقی، استاد از هرگونه تظاهر به علم و دانش پیراسته بود. محرک او در هر عمل، اخلاص و جلب رضایت خدای سبحان بود. ما که با ایشان انس بیشتری داشتیم، یک بار هم به خاطر نداریم که مطلبی را به عنوان تظاهر به علم یادآور شود یا سخنی را سؤال نکرده، از پیش خود مطرح کند. اگر فردی با او یک سال به مسافرت می رفت و از مراتب علمی او آگاه نبود، هرگز فکر نمی کرد که این مرد، پایه گذار روش جدید در تفسیر و طراح قواعد و مسائل نو در فلسفه و استادی مسلّم در سیر و سلوک است.(2)

استاد حسن زاده آملی در نکته 777 از کتاب هزار و یک نکته می نویسد:

رساله ای در امامت نوشتم، چون به پایان رسید، آن را به حضور شریف استاد علامه طباطبایی رحمه الله صاحب تفسیر المیزان ارائه دادم. مدتی نزد او بود و لطف فرمودند و یک دوره، تمام آن را مطالعه فرمودند. در یک جای آن رساله، دعای شخصی درباره خودم کرده [و نوشته] بودم: «بار خدایا! مرا به فهم خطاب محمدی صلی الله علیه و آله اعتلا ده و توفیق فهم آیات الهی را به این جانب مرحمت فرما!» علامه در هنگام بازگرداندن رساله به این جانب فرمود: «چرا دعای شخصی کردید؟ چرا در کنار سفره الهی،

ص:88

دیگران را شرکت ندادی؟ تا آنجایی که خودم را شناختم، دعای شخصی در حق خودم نکردم».(1)

ص:89

مصفایی استراحت کند، در تابستان، باغی در احمدآباد دماوند اجاره و پولش را پرداخت کردم تا آقا در مقابل عمل انجام شده قرار بگیرد. آقا پس از سه روز اقامت، مرا خواست و پرسید: اجاره اش چند است؟ گفتم: مهم نیست. ایشان اصرار کرد و فرمود: «می خواهم بدانم می توانم پرداخت کنم، یا نه.» گفتم: پرداخت کرده ام. فرمود: یا پول را بگیر یا از اینجا می روم و آخر هم مجبور شدم [پول را از ایشان] بگیرم».(1)

ص:90

می فرمودند: «بنابراین، ما باید در درگاه بنشینیم یا خارج از اتاق بنشینیم».(1)

ص:91

ص:92

به اینجا رساند. او شریک من بوده است و هرچه کتاب نوشته ام، نصف مال این خانم است. (1)

علامه طباطبایی درباره فداکاری های همسر خویش فرموده است:

خانم به حدّی به من کمک می کند که گاه من اطلاع از قبای خود ندارم، [ایشان خود] می رود پارچه ای انتخاب می کند و می خرد و می دوزد و برای پوشیدن در اختیار من می گذارد.

و نیز در جایی دیگر چنین می فرماید:

او هنگامیکه من فکر می کردم یا می نوشتم، با من حرف نمی زد تا رشته افکارم از هم گسسته نشود و برای اینکه خسته نشوم، رأس هر ساعت در اتاق مرا باز می کرد و چای می گذاشت و سراغ کار خود می رفت.(2)

آیت الله ابراهیم امینی درباره علاقه و احترام علامه طباطبایی به همسرش نقل می کند:

استاد علامه طباطبایی در فوت همسر محترمه اش می گریست. به او عرض کردم: ما باید درس صبر را از شما بیاموزیم، چرا بی تابی می کنید؟ [ایشان] فرمود: او بسیار مهربان بود و فداکار. اگر نبود همراهی های ایشان، من موفق به نوشتن و تدریس نمی شدم. (3)

استاد حائری شیرازی نیز در این باره می گوید:

روزی همسر علامه گفت: هنوز هم بین من و ایشان تعارف مرسوم وجود دارد و حضرت علامه تاکنون با تعبیر سبکی نام مرا نبرده و هرگز اسم مرا به تنهایی نمی برد.(4)

پس بی دلیل نیست که علامه در مرگ چنین همسر فداکار و مؤدبی، اشک می ریزد و ناله سر می دهد و پس از فوت وی می گوید: «وقتی این بانو از دنیا رفت، زندگی من زیر و رو شد».(5)

ص:93

ص:94

دیگر خواستیم از گوشت مرغ استفاده کنیم، آن را از بازار مرغفروش ها تهیه می کنیم. مرغان خانگی ما هرکدام به پیری می رسند و با موت طبیعی می میرند».

در آن عصر، مرغ ماشینی اصلاً مطرح نبود و در بازار، مرغ مذبوح نداشتند. آنچه حضرت استاد رحمه الله فرموده اند، مسبوق به تعلیم دینی است که در کتاب صید و ذبایح چنین آمده است: «تُرْبِینَّ شیئاً من هذا ثمّ تَذْبحَه؛ چیزی از این حیوان ها را تربیت نکن و نپروران آنگاه ذبح کن»؛ یعنی برای ذبح از بازار تهیه کن، چنانکه در حدیث دیگری چنین آمده است: «فَلیدخُلْ سوقَ المسلمینَ و یشَتْر منها و یُذبحُه».(1)

ص:95

ص:96

ص:97

بهبود است، تدریجاً جواب می فرستم. بههرحال، عذر گذشته می خواهم. عرض کنم روشی که برای ما در همه حال و همه شرایط در حد ضرورت است، روش بندگی و به عبارت دیگر، خداشناسی است و راه آن طبق آنچه از کتاب و سنّت برمی آید، همانا یاد خدا و امتثال تکالیف عملی است؛ یعنی همان مراقبه و محاسبه است که در نامه اولی خدمتتان عرض شده. فعلاً به این ترتیب که هر صبح که از خواب بیدار می شوید، تصمیم بگیرید که خدا را فراموش نخواهید کرد. آنگاه بهطور استمرار، خود را در برابر خدا تصور کنید.

محمدحسین طباطبایی(1)

ص:98

محمدحسین اصفهانی، متوفای سال 1361 ه_ .ق و دوره دیگر را نزد استاد بزرگ مرحوم آیت الله نائینی، متوفای سال 1355ه_ .ق. روشن ترین گواه بر عظمت فکری او در اصول، تعلیقه کفایه وی است. استاد در این کتاب، چکیده نظریات خود را در «مباحث الفاظ» و «مباحث اصول عقلیه» به صورت تعلیقه بر کفایه درآورده است. گذشته از این، علامه طباطبایی مدت ها علم اصول را در حوزه علمیه قم به صورت مسطح و خارج تدریس می کرد و برخی از تلامیذ او، درس خارج اصول وی را به رشته تحریر درآورده اند.

استاد بزرگوار، در مباحث فقهی بیشتر بر درس مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، متوفای 1365 ه_ .ق حاضر شده و روش فقهی ایشان را می ستود و در بعضی از سنوات، خارج فقه را در حوزه تدریس می کرد و به خاطر دارم، کتاب صوم را به صورت استدلالی برای گروهی تدریس می نمود. (1)

ص:99

متعدد است، اما در اصول؛ یعنی اصول اعتقادی (اصول مقدمه فقه را عرض نمی کنم)، در عقاید، تفسیر، اعتقادات برهانی، امامت، ولایت، علم امام و مبدأ و معاد درسی گفته نمی شود. لذا حکمت الهی، تفسیر قرآن و تربیت شاگردان را شروع نموده است.(1)

ص:100

الف) تعلیقات محققانه ایشان بر کتاب شریف و گرانسنگ بحارالانوار علامه مجلسی تا جلد هفتم که به دلیل اعتراض برخی و جوّ آشفته ای که علیه ایشان به وجود آوردند، ادامه نیافت و متوقف شد. (1)

گفتنی است علامه طباطبایی، کتاب بحارالانوار را بسیار ارزشمند و بهترین دائرةالمعارف شیعه از جنبه جمع آوری اخبار می دانست و معتقد بود علامه مجلسی، حامی مذهب تشیع و زندهکننده آموزه ها و روایت های امامان معصوم علیه السلام بوده و مقام علمی او ستودنی است... .

«در سالهای اخیر، انتقادهای بسیاری به کتاب بحارالانوار شده است که به نقد نیاز دارد. نشر دارالکتب الاسلامیه و المکتبة الاسلامیة، برای چاپ جدید بحارالانوار، از علامه طباطبایی به عنوان نماینده فکر فلسفی و دقت های ظریف حکمت متعالیه درخواست کرد تعلیقاتی بر این کتاب بنویسد و غثّ و سمین و صحیح و ضعیف را از یکدیگر جدا کند. ایشان که خود، حدود ده سال تدریس بحارالانوار را بر عهده داشت، به این پیشنهاد پاسخ مثبت داد، ولی تعلیقاتی که بر این کتاب نوشت، اغلب، تعلیقه بر توضیحات علامه مجلسی است، نه بر خود احادیث. ایشان با این روش نشان داد اشکالی در احادیث کتاب بحارالانوار وجود ندارد و اگر اشکالی وجود دارد، مربوط به گفتار علامه مجلسی است. البته ایشان توضیحات علامه مجلسی را باطل نمی دانست، بلکه آنها را گاه ساده و گاه غیرکافی می دانست».(2)

«علامه طباطبایی معتقد بود علامه مجلسی با وجود اجتهاد و بصیرت در فن روایت ها و احادیث، در مسائل عمیق فلسفی مانند شیخ طوسی،

ص:101

سید مرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی که از متکلمین شیعه و پاسداران و حافظان مکتب بوده اند، وارد نبوده است. بنابراین، در برخی عقایدش دچار اشتباه شده است و این امر موجب تنزل این دایرةالمعارف می شود.

ازاینرو، تصمیم گرفته شد در چاپ جدید بحارالانوار، علامه طباطبایی، این کتاب را یک دوره مرور و مطالعه کند و هر جا نیاز بود، بر آن تعلیقه بنویسد تا این کتاب گران مایه، با این تعلیقات، ارزش علمی خود را حفظ کند. این امر عملی شد و علامه تا جلد ششم از چاپ جدید را تعلیقه نوشت، ولی از آنجا که در برخی موارد با صراحت، نظر علامه مجلسی را رد کرد، این امر برای گروهی که نمی پسندیدند بر نظریه های علامه مجلسی رحمه الله ایراد واقع شود، خوشایند نبود. ازاینرو، مسئول و مباشر چاپ، بنا به الزامات خارجیه از ایشان خواست تعلیقات خویش را در برخی مواضع کوتاه تر بنویسد و از بیان برخی ایرادها نیز صرف نظر کند. علامه طباطبایی نپذیرفت و فرمود: «در مکتب شیعه، ارزش جعفر بن محمد الصادق علیه السلام از علامه مجلسی بیشتر است. زمانی که به جهت بیانات و شروح علامه مجلسی، ایراد عقلی و علمی بر حضرات معصومین علیهم السلام وارد گردد، ما حاضر نیستیم آن حضرات را به مجلسی بفروشیم و من از آنچه به نظر خود در مواضع مقرر لازم می دانم بنویسم، یک کلمه کم نخواهم کرد.»

ازاینرو، ادامه بحارالانوار بدون تعلیقه علامه طباطبایی به چاپ رسید.(1)

ب) بیان بحث های روایی در تفسیر المیزان که با این روش، بسیاری از موضوع های مهم و ارزشمند، در این کتاب مطالعه و بررسی شده است.

ج) تعلیقات عالمانه علامه طباطبایی بر برخی احادیث اصول کافی مرحوم شیخ کلینی. علی اکبر غفاری، در مقدمه اصول کافی نوشته است:

ص:102

«سید محمدحسین طباطبایی که ساکن قم است، حاشیه ای بر کتاب اصول کافی نگاشته است که به این حواشی با کلمه طباطبایی اشاره می نماییم». (1)

این تعلیقهها اگرچه از چند پاورقی تجاوز نمی کند، روشنگر برخی مسائل پیچیده علمی و عقیدتی است. (2) بحث های این توضیحات، درباه بداء، مشیت و اراده، سعادت و شقاوت، قضا و قدر، خیر و شر، جبر و اختیار، ایمان و هدایت، سرشت و طینت، میزان مسئولیت در دعوت و ارشاد، حب خدا و ابتلائات الهی است.

د) تصحیح کتاب شریف وسائل الشیعه، اثر شیخ حر عاملی و نسخه برداری از متن اصلی و مقابله آن. در چاپ اخیر وسائل الشیعه، علامه طباطبایی این نسخه تصحیح شده را در اختیار آقای ربانی شیرازی قرار داد(3) و مقدمه ای نیز بر آن نگاشت و این اثر با تصحیحات آقای ربانی به چاپ رسید.(4)

ص:103

سؤالاتی برای او می فرستادند که در معادلات جبر و مقابله، یکی از متبحرین بود. تثلیث زاویه می کرد، ولی به ما یاد نداد و اخیراً در هند مرحوم شد.(1)

ص:104

ص:105

مایحتاج طلاب باشد، به طرز صحیح و بهداشتی و با فضای بزرگ و روح افزا برای طلاب بسازد.

هرچه مهندسین از طهران و غیر طهران آمدند و نقشه های متنوع و مختلفی کشیدند، مورد نظر آیت الله واقع نشد تا بالأخره شنیدیم سیدی از تبریز آمده و نقشه ای کشیده است که مورد نظر و تصویب ایشان قرار گرفته است.

ما بسیار شایق و مترصد بودیم که این سید را ببینیم و از طرفی نیز بسیار شایق بودیم که درس فلسفه بخوانیم و در آن اَوان، عالم جلیل فخر الحکماء و الفلاسفه، آیت الله حاج میرزا مهدی آشتیانی _ قدس الله نفسه _ به قم مشرف شده و قصد تدریس داشتند و چند ماهی هم توقف کردند و به یکی از دوستان عزیز ما قول داده بودند که درس خصوصی فلسفه را از منظومه سبزواری برای ما بگویند و ما در آستانه شروع بودیم که ایشان ناگهان از اقامت در قم انصراف حاصل نموده و به تهران بازگشتند.

در همین احوال شنیدیم آن سیدی که از تبریز آمده و نقشه ساختمان را کشیده است، به قاضی، معروف و در ریاضیات و فلسفه زبردست [بوده]، درس فلسفه ای نیز در حوزه شروع کرده است. اشتیاق ما برای دیدار و ملاقات با او زیاد شد و مترصد بودیم به منزلش برویم و به بهانه ای از او دیدار کنیم تا آنکه یکی از دوستان ما که در مدرسه رفت و آمد داشت و فعلاً از علمای رشت می باشد، یک روز به حجره آمد و گفتند: آقای قاضی از زیارت مشهد برگشته، بیا به دیدنش برویم! چون به منزل ایشان وارد شدیم، دیدیم که این رجل معروف و مشهور، همان سیدی است که ما همهروزه در کوچه ها، در بین راه او را می دیدیم و ابداً احتمال نمی دادیم که او اهل علم باشد. بدین طریق، با ایشان آشنا شدیم و از محضر ایشان استفاده کردیم. (1)

ص:106

ص:107

بودند. روزی در همین حجره مدرسه قوام به من فرمودند: برویم داخل حیاط! در خدمت ایشان رفتیم داخل حیاط. آنجا ایشان دو تا از سیاه مشق های خود را به من نشان دادند و از مقایسه تعداد رعشه های موجود در آن، سیاه مشقی را که در تابستان نوشته بودند، از سیاه مشقی که در زمستان نوشته بودند، تمیز دادند.(1)

ص:108

چه گویمت که چه می گفت باد مشک افشان

که می گشود به گفتار خود هزاران راز

ز من نیوش و میاسا در این دو روز جهان

که پیش روی تو راهی است سخت دور و دراز

درخت های کهن سال «ورس» بر سر کوه

که دیده اند به دامان کوه بس تک و تاز

به گوش هوش شنیدم که دوش می گفتند

که همچو ناله نی بودشان نوا و نواز

بسی دمیده در این جویبار، سبزه نغز

بسی شکفته در این بوستان، شکوفه ناز

بسی چمیده در این کوهسار، کبک دری

بسی رمیده به آن، آهوان مُشک انداز

بسی گذشته از این شاهراه راهروان

که بود باد بیابان سرودشان دمساز

به خویش آی و تماشای پیشتازان کن

که هیچ ناید از این کاروان راه، آواز

نشان مهر که دیده است در سرای سمنج سپنج

جهان به کس ننماید دو روز، چهره باز

همی برد پی امروز آنچه در دیروز

همی کند به سرانجام، آنچه در آغاز

به ساز و سوز و بهار و خزان شکیبا باش

به تنگنای جهان باش ورس را انباز

به هرزه راه مپیما و خویش خسته مساز

که پیش تو باشد بسی نشیب و فراز(1)

ص:109

ص:110

به شادی و آسایش و خواب و خور

ندارند کاری دل افکارها

به جز اشک چشم و به جز داغ دل

نباشد به دست گرفتارها

کشیدند در کوی دلدادگان

میان دل و کام دیوارها

چه فرهادها مرده در کوه ها

چه حلاج ها رفته بر دارها

چه دارد جهان جز دل و مهر یار

مگر توده هایی ز پندارها

ولی رادمردان و وارستگان

نبازند هرگز به مردارها

مهین مهرورزان که آزاده اند

بریزند از دام جان تارها

به خون خود آغشته و رفته اند

چه گل های رنگین به جوبارها

بهاران که شاباش ریزد سپهر

به دامان گلشن زِ رگبارها

کشد رخت، سبزه به هامون و دشت

زند بارگه گل به گلزارها

نگارش دهد گلبن جویبار

در آیینه آب رخسارها

رود شاخ گل در بر نیلوفر

برقصد به صد ناز گلنارها

دَرَد پرده غنچه را باد بام

هَزار آورد نغز گفتارها

به آوای نای و به آهنگ چنگ

خروشد ز سرو و سمن تارها

به یاد خم ابروی گل رُخان

بکش جام، در بزم می خوارها

گره را ز راز جهان باز کن

که آسان کند باده، دشوارها

جز افسون و افسانه نبود جهان

که بستند چشم خشایارها

به اندوه آینده خود را مباز

که آینده، خوابی است چون پارها

فریب جهان را مخور زینهار

که در پای این گُل بود خارها

پیاپی بکش جام و سرگرم باش

بهل گر بگیرند بیکارها(1)

ص:111

ص:112

ص:113

گفت بگو زنده چرا مانده ای

تخم وفا گر به دل افشانده ای؟

صاعقه عشق به هرجا فِتاد

نام و نشان سوخته، بر باد داد

یا به دل اندیشه جانان میار

یا به زبان نام دل و جان میار

پیش میاور سخن گنج را

ورنه فراموش نما رنج را

فارغ از این پند چو پروانه گشت

از دل و جان بی خود و بیگانه گشت گشت

خویش بر آتش زد و خاموش شد

رخت برون برد و فراموش شد (1)

ص:114

گفت هر چند عطش کنده بُن و بنیانم

زیر شمشیر و در دام بلا افتادم

هدف تیرم و چون فاخته پَر بگشایم

«فاش می گویم و از گفته خود دلشادم

بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم»

من به میدان بلا روز اَزَل بودم طاق

کشته یارم و با هستی او بسته وثاق

من دل رفته کجا و کجا دشت عراق

«طایر گلشن قدسم چه دهم شرح فراق

که در این دامگه حادثه چون افتادم»

لوحه سینه من گر شکند سُمّ ستور

ور سرم سیر کند شهر به شهر از ره دور

باک نبود که مرا نیست به جز شوق حضور

«سایه طوبی و غلمان و قصور و قد حور

به هوای سر کوی تو برفت از یادم»

تا در این بزم بتابید مه طلعت یار

من کنم خون دل و یار کند تیر، نثار

پرده بدریده و سرگرم به دیدار نگار

«نیست بر لوح دلم جز اَلِف قامت یار

چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم»

تشنه وصل وی ام، آتش دل کارم ساخت

شربت مرگ همی خواهم و جانم بگداخت

از چه از کوی توام دست قضا دور انداخت

«کوکب بخت مرا هیچ منجم نشناخت

یا رب، از مادر گیتی به چه طالع زادم؟»(1)

ص:115

ص:116

ص:117

ص:118

آقای طباطبایی، از نظر کمالات روحی به حد تجرد برزخی رسیده اند و می توانند صور غیبی را که دید افراد عادی از مشاهده آنها ناتوان است، مشاهده کنند».

شهید مطهری در کلامی دیگر می گوید:

این مرد واقعاً یکی از خدمتگزاران بسیار بزرگ اسلام است. او به راستی مجسمه تقوا و معنویت است. در تهذیب نفس، مقامات بسیار عالی طی کرده است. من در سالیان دراز، از فیض محضر پربرکت این مرد بهره مند بوده ام و الان هم هستم. کتاب تفسیر المیزان ایشان یکی از بهترین تفاسیری است که برای قرآن مجید نوشته شده است. من می توانم ادعا کنم که بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنی از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است.(1) ... تفسیر المیزان علامه طباطبایی را مردم ما شصت یا صد سال دیگر می فهمند که چیست.(2)

به اعتقاد شهید مطهری، تفسیر المیزان، تنها با فکر علامه نوشته نشده، بلکه بسیاری از مطالب آن، الهام غیبی است. ایشان می فرماید: «کمتر مشکلی در مسائل اسلامی و دینی برایم پیش آمده که کلید حل آن را در تفسیر المیزان پیدا نکرده باشم».(3)

استاد مرتضی مطهری درباره تجلیل از استاد خویش فرموده است:

تجلیل از امثال این مرد بزرگ (علامه طباطبایی)، تجلیل از علم است، تجلیل از اجتماع است. ... نه تنها در دنیای اسلام، در دنیای غیراسلام، در اروپا و امریکا هم مستشرقینی که با معارف اسلامی آشنا هستند، ایشان را به عنوان یک متفکر بزرگ می شناسند. ... این مرد بسیار بسیار بزرگ و ارزنده، مردی است که صد سال دیگر، تازه باید بنشینند و افکار او را تجزیه و تحلیل کنند و به ارزش او پی ببرند.(4)

ص:119

ص:120

و نورانیت دل و ارتباط با ماورای طبیعت در سیمای ملکوتی ایشان هویدا بود. بر مجلس درس ایشان، چنان هیبتی سایه می افکند که حضار را در سکوتی ژرف و پرتأمل فرومی برد و انسان را به یاد شعر فرزدق می انداخت که در مدح امام سجاد علیه السلام می گوید: «یغض حیاء و یغضی من مهابته». به خاطر دارم که روشندلی در محضر ایشان با چشمانی پر از اشک، آهسته گفت: «در شگفتم که چگونه زمین، سنگینی چنین مردانی را تحمل می کند!»

در طول سی سال که افتخار درک محضر ایشان را داشتم، هرگز کلمه «من» از او نشنیدم، در عوض لفظ «نمی دانم» را بارها در پاسخ به سؤالات از ایشان شنیدم، همان عبارتی که افراد کم مایه از گفتن آن عار دارند، ولی این دریای پرتلاطم علم و حکمت، از فرط تواضع و فروتنی، به آسانی می گفت و جالب این است که به دنبال آن، پاسخ سؤال را به صورت احتمال و یا عبارت «به نظر می رسد»، بیان می کرد».(1)

ص:121

محمدحسین طباطبایی، صاحب تفسیر عظیم الشأن المیزان [است]. بدون اغراق و مبالغه، وصف و تعریف این کمترین درباره علامه طباطبایی، چنان است که ملای رومی فرموده است:

درنیابد حال پخته هیچ خام

پس سخن کوتاه باید، والسلام »(1)

«... حقاً حضرت استاد علامه طباطبایی _ رضوان الله علیه _ در نعمت مراقبت و ادب معالله، حظ وافر، بلکه اوفر داشت. وجودی که تمام شئون زندگی او و همه آثار قلمی او از مختصرترین آنها تا تفسیر قویم و عظیم المیزان و جمیع احوال و اطوار محافل درس و بحث و مجالس تأدیب و تعلیم او خیر و برکت و عقل و فکر و شور و عشق بود. آری، علمای ربانی اینچنین اند؛ «و فی ذلک فلیتافس المتنافسون». (2)

ص:122

داشت و غالباً پیاده به جلسات سیار می رفت و در بین راه نیز به سؤال های علمی پاسخ می داد».(1)

ص:123

ص:124

ص:125

هر اندازه که این نظاره و سلطه ادامه پیدا کند، اختیار، در کار ادامه بیشتری خواهد داشت».

ص:126

ص:127

شاید این امر به این جهت باشد که مدت بیست و چند سال که در قم بودم، مرتب از محضر ایشان استفاده میکردم و اگرچه گاهی هم زمینه هایی فراهم می شد که به تهران یا جاهای دیگر بروم، اما واقعاً پای بست ایشان بودم. علاقه و دلبستگی من به ایشان، در حد علاقه یک مرید نسبت به مراد خود بود. حتی نسبت به خطه آذربایجان، علاقه بیشتری نسبت به سایر جاها دارم، مثل مولوی که گفته اند: ز هرکس که به ایران می آمد، تقاضا می کرد، مقداری خاک از تبریز برای او به قونیه ببرند و بعد وصیت کرد هنگام دفن جسدش، مقداری از همان خاک تبریز را در کنارش در خاک بگذارند. چنین علاقهای را بنده نسبت به خطه آذربایجان دارم. آری:

اَمرُّ عَلَی الدِّیار، دیارِ لیلی

اُقَبِّلُ ذا الجدارِ و ذا الجدارِ

وَ ما حُبُّ الدّیارِ شَغَفْنَ قَلْبی

وَلکنْ حُبُّ مَنْ سَکَنَ الدّیار

تأثیری که علامه طباطبایی بر روح ما و بر تمام زندگی علمی و اجتماعی شاگردانش گذاشت، بسیار بود و بنده، قطره ای و فردی ناچیز بودم که شاید استعداد و شایستگی نداشتم که آنچنان که می بایست از محضر استاد استفاده کنم، ولی همان مقدار ناچیز که در حد من ناتوان بود، بسیار زیاد اثربخش بود. بنده نمی توانم راجع به فضایل ایشان صحبتی کنم...».(1)

ص:128

ستاره درخشانی بود که هم با حکمت علمی و هم با حکمت عملی، افرادی چون شهید آیت الله مطهری را پروراند و تحویل جامعه داد. شاگردانش می دانند که گذشته از مقام علمی و فلسفی، علامه شخصیت متبلوری در حکمت عملی بود. به تعبیر یکی از شاگردانش که گفت: ده سال در خدمتش آمدوشد داشتم و همیشه ایشان را در حضور الله می دیدم. همیشه مراقب بود و توجه داشت که اعمال و گفتارش زیر نظر خداست. او با حکمت نظری خود سطح افکار را بالا می برد و با رفتار و حکمت عملی، روح را صفا می داد و به شاگردان و جامعه، درس عمل و رفتار می آموخت».(1)

ص:129

تجزیه بیشتری پرداختم. بدیهی است وقتی بر نوشته ای نقدی نوشته می شود، صاحب آن نوشته حق دارد از گفته خود دفاع کند و بر آن نقد، جواب و نقد دیگری بنویسد. بر اساس این حق مشروع نیز علامه طباطبایی، با ادب علمی بسیار، بر نقد اینجانب نقد و جوابی نوشتند با عنوان «انتقاد بر انتقاد یادنامه» که باز در شماره های بعدی مجله راهنمای کتاب به چاپ رسید.

کار نقد و نظر بین بنده و علامه طباطبایی، با پاسخی از بنده و جواب دیگری از ایشان ادامه یافت و داشت بحث به خوبی پیش می رفت که متأسفانه افرادی، شاید هم با نیت خیر، از هواداران فکری اینجانب و عده ای از پیروان شخصیت ایشان، به میدان مباحثه تاخته و متأسفانه بحثی را که می رفت دو نوع طرز اندیشه را در مقابل هم قرار داده و پایه جدیدی برای فلسفه در ایران گردد، با تجاوز از حد ادب علمی به جایی رسانیدند که دوستان و آشنایان آن زمان، از مجله راهنمای کتاب(1) خواستار ختم و پایان دادن به کل بحث شدند و صلاح هم در همین بود. بعد از آن نیز مجله مذکور، حتی حاضر به درج پاسخ تفصیلی دیگری از بنده نشد و با سطوری چند، ختم آن مباحث اعلام شد.(2)

بدون مجامله، مرحوم علامه طباطبایی، یکی از متفکران و دانشمندان اسلامی در دوره معاصر ما بودند که در حد خود، راه مستقل اندیشیدن اسلامی و راه استنباط و استنتاج از سنّت فکری اسلامی را در شئون مختلف حیات علمی و عملی نشان داده و هموار نمودند. باشد که

ص:130

دانشمندان جوان و تازه نفس، راه ایشان را ادامه داده، استقلال و عدم وابستگی علمی جوامع اسلامی را تأمین نمایند».(1)

ص:131

مدت هشت سال نیز به حوزه تدریس فلسفه و تفسیر قرآن کریم و اصول فقه استاد دانشمند و محقق جامع، مشعل فروزان علوم عقلی در حوزه علمیه قم، آقای حاج سید محمدحسین طباطبایی تبریزی حاضر شدم. الهیات، کتاب شفای شیخ رئیس و الهیات بالمعنی الاخص اسفار و امور عامه این کتاب را به انضمام قریب به یک دوره اصول فقه و قسمتی از تفسیر قرآن مجید را خدمت آن جناب قرائت نمودم.(1)

ص:132

شمس الحق تبریزی آنجا که تو پیروزی پیروزی

از تابش خورشیدت هرگز خطرْ دَی نی ی نی

امروز شمس الوحیی قیام کرد که تفسیرش فروغ قرن شد و [وجودش] درخور چنین شعری است:

ای بود تو از کَی نی، وی مُلک تو از کی نی

عشق تو و جان من، جز آتش و جز نی نی

از ابجد اندیشه یا رب تو بشو لَوحم

در مکتب مشتاقان خود ابجد حُطّی نی»(1)

استاد آیت الله جوادی آملی درباره کتاب شمس الوحی تبریزی فرمود: «ما عشق و ارادت خود را به علامه طباطبایی رحمه الله، در این کتاب اظهار کردیم».(2)

ایشان در کلامی دیگر درباره علامه طباطبایی می فرماید:

او عارف کامل بود. عارفی بود که خدای متعال، مهم ترین آرمان و آمال او بود؛ همانکه در دعای کمیل آمده است: «یا غایة آمال العارفین.» ایشان در ردیف همان عارفین بود و در زمره همان عرفا بود که از ثقلین؛ یعنی قرآن و عترت مایه ها گرفت و پایه هایی ساخت. بنابراین، عرفان صحیح را با استمداد از آیات و مخصوصاً روایات اهل بیت علیهم السلام بهخوبی عرضه و تشریح و تدریس می کرد.(3)

ص:133

ایران خارج از تبریز، هنگامی آغاز شد که بر اثر حوادث سیاسی جنگ دوم جهانی و عواقب بعد از آن، ایشان از مسقط الرأس خود به قم مهاجرت کردند و از سال 1325 شمسی در آنجا ساکن شدند و بدون کوچک ترین سر و صدا، مجالس درس خود را در تفسیر و حکمت آغاز کردند و در سفرهای پیاپی به تهران، با علاقه مندان به حکمت و معارف اسلامی نیز تماس حاصل کردند و حتی از بحث و مناظره با مخالفان دین و حکمت دریغ نورزیدند و از راه عقل و منطق، بسیاری از افرادی را که از طریق صواب منحرف شده بودند، به درک حقایق دینی و حکمی نائل ساختند و توانستند در عرض بیست و چند سال اخیر، اثر عمیقی از خود نه تنها در طبقه روحانیت، بلکه بین عده ای از طبقه متجدد و تحصیل کرده در غرب بهجا گذارند.

سالیان دراز، هر پاییز بین ایشان و استاد هانری کربن، مجالسی با حضور جمعی از فضلا و دانشمندان تشکیل شده است که در آن، مباحثی درباره دین و فلسفه و مسائلی که جهان امروز در مقابل شخص معنوی و جوینده حقیقت قرار می دهد، مطرح می شود و این جلسات، نتایج بسیار مهمی به بار آورده است. بدون شک، چنین جلساتی در سطحی آنچنان بالا و با افقی آنچنان وسیع در جهان اسلامی، امروز بی نظیر بوده است و حتی می توان گفت از دوره قرون وسطی که تماس فکری و معنوی اصیل بین اسلام و مسیحیت قطع شده، چنین تماسی بین شرق اسلامی و غرب حاصل نشده است.

در حوزه علمیه قم، خدمت بزرگ علامه طباطبایی، احیای علوم عقلی و نیز تفسیر قرآن کریم بوده است. بهتدریج، ایشان تدریس سطوح اساسی حکمت مانند کتاب شفاء و اسفار را متداول ساختند. شخصیت

ص:134

بارز ایشان و تخلق به صفات حمیده و حسن سلوک در تماس با طلاب، هر روز گروه بیشتری از افراد علاقه مند و بااستعداد را به سوی مجالس درس ایشان جلب کرد [، به گونه ای که] در سالیان اخیر، در درس حکمت [ایشان]، صدها طلبه حضور داشتند و در طی بیست و چند سال گذشته، عده کثیری دانشمند که برخی اکنون خود، استادان حکمت هستند، موفق به نیل به مقام اجتهاد در این علم نفیس تحت ارشاد علامه طباطبایی شدند.

شاید حتی مهم تر از خدمت ایشان به حکمت که از طریق تربیت عده کثیری از طلاب و نشر کتب انجام پذیرفته است، توجه علامه طباطبایی به اهمیت تربیت اخلاقی و تزکیه نفس بین شاگردان خود بوده است. ایشان در واقع، به تنهایی مکتب جدیدی در تربیت افرادی که علم و اخلاق را توأمان توسعه داده اند، تأسیس کرده و اشخاص بس لایق به جامعه تقدیم داشته اند و همواره لزوم توأم کردن آموزش و پرورش را تأیید کرده اند؛ امری که همیشه از اصول اولیه فرهنگ اسلامی ایران بوده و متأسفانه، امروزه در نظام مدارس جدید و حتی مدارس قدیم، تا حدی فراموش شده است.

علامه طباطبایی، با نهایت متانت و بدون توجه به جاروجنجال و سروصدا و زرق وبرق ظاهری، زندگی ساده خود را در خدمت به علم و دین و تربیت شاگرد و تألیف کتب ارزنده ادامه می دهند. (1)

البته قلم، قاصر از معرفی شخصیت بزرگ ایشان است و کلام نمی تواند مراتب کمال و فضل و مقام روحانی ایشان را توصیف کند. این

ص:135

صفحات، شرح قطره ای از دریایی [است] که سال ها با سکوت و آرامش، به خدمتی بس اساسی به جامعه اسلامی و ایرانی کمر همت بسته است و از آنجا که خود به مرتبه وصال به حقیقت نایل آمده است، مانند مشعلی نورانی، اطراف خود را منور ساخته و راه بسیاری از شاگردان و ارادتمندان و خوانندگان آثار خود را از دور و نزدیک روشن ساخته و به حیات فکری و معنوی آنان روح و جهت و معنا بخشیده است».(1)

ص:136

به عللی که شاید در اینجا لازم به توضیح آن نباشد، درس اسفار ایشان تعطیل شد؛ یعنی دستور داده شد که ایشان اسفار نگویند. البته تعطیلی درس ایشان با عکس العمل طلاب مواجه شد. طلاب نزد آقایان مراجع شکایت کردند و می گفتند: در مقابل مارکسیست ها باید کسانی باشند که این امور را بدانند و شبهات را برطرف کنند. پس از این بیانات، اجازه داده شد که ایشان به جای اسفار، شفا تدریس کنند.

من باز در درس شفای ایشان حاضر شدم تا چند سالی که ایشان شفا را به یک جایی رساندند، اما در این خلال که در درس روزانه ایشان شرکت می کردم، باخبر شدم که ایشان یک مجلس شبانه نیز دارند که هفته ای دو شب می باشد و تعداد معدودی که عدد آنان از انگشتان دست تجاوز نمی کند نیز در این جلسه شبانه شرکت می کنند. این جلسات سیار بود و در منزل دوستان تشکیل می شد و هفته ای دو شب، شب های پنجشنبه و جمعه برقرار می شد. البته راه پیدا کردن به آن جلسه آسان نبود و با اجازه شخص علامه امکان پذیر بود. به هر صورت، از طریق یکی از دوستان، ایشان لطف کردند و اجازه دادند که بنده در آن جلسات شرکت کنم. آن جلسه شبانه برای من جاذبه فوق العاده ای داشت و مباحث معینّی در هر دوره مطرح می شد و در باب آن بحث می شد.

مرحوم علامه در درس روزانه اسفار و شفا یا هر کتابی که تدریس می کردند، همان ظاهر کتاب را تدریس می کردند. کرّ و فرّی از خود نشان نمی دادند، با بیان آرام و با همان لهجه آذربایجانی مخصوص خود، مطلب کتاب را مطرح می کردند و می گذشتند، اما در آن جلسات شبانه، ایشان دیگر کتاب تدریس نمی کردند، مسائل عمیق فلسفی که قبلاً تعیین شده بود، مطرح می شد و حاضران جلسه در باب آنها مطالعه جدی

ص:137

می کردند. در واقع آن جلسات، درس خارج فلسفه بود. البته کسی عنوان این جلسات را نمی دانست، ولی در واقع، این جلسات درس خارج فلسفه بود.

مرحوم علامه طباطبایی، تنها مدرس و شارح فلسفه نبودند، بلکه ایشان یک فیلسوف به معنای واقعی کلمه بودند و ابداعات بسیاری در مسائل فلسفی داشتند. ما در آن جلسات هر مشکلی که داشتیم و هرچه فکر می کردیم که باید گفته شود، مطرح می کردیم. ایشان هم با یک سماجت و بزرگواری خاصی که من در کمتر کسی دیده ام، به حرف ها خوب گوش می دادند و سپس جواب می دادند و بحث ها ادامه می یافت. من برای شرکت در آن جلسات، از شدت علاقه دقیقهشماری می کردم و از قضای روزگار، خود علامه طباطبایی هم به آن مجلس علاقه وافر داشتند. چون آن جلسه پس از نماز مغرب و عشا شروع می شد، اول کسی که در مجلس حضور می یافت، خود مرحوم علامه بودند. ایشان از همه زودتر می آمدند و سپس دوستان یکییکی می آمدند و جلسه تا ساعت دوازده و گاه تا یک بعد از نیمه شب ادامه می یافت. بنده آن جلسات را بهترین و مفیدترین جلسات علمی _ فلسفی می دانم که در عمرم با آن مواجه شده ام. (1) ایشان وقتی که یک بحث فلسفی می کرد، یک فیلسوف دقیق النظر بودند، هیچوقت مسائل فلسفی را با عرفان و کلام نمی آمیختند. من در فلسفه، اساتید بسیار دیگری را هم دیده ام، ولی تا این لحظه بدون هیچ ذره ای اغراق، انسانی به حریت فکری مرحوم علامه طباطبایی در سراسر عمرم ندیده ام. کسانی که فلسفه می دانند و

ص:138

تدریس می کنند، بسیار هستند، ولی مرحوم علامه تنها به کتب حکما احاطه نداشتند، بلکه ایشان از یک حریت فکری خاصی برخوردار بودند. حداقل در این کشور، من کسی به آزادی و ابداع اندیشه، نظیر ایشان ندیده ام».(1)

ص:139

ص:140

مکتب ها و مذهب ها فرستاد و بر این اساس، آنان را به دین اسلام و مذهب تشیع فراخواند. این تفسیر، در نشان دادن نکات دقیق و حساس و جلوگیری از مغالطه کلمات معاندین و نیز در جامعیت، منحصربهفرد است و حقّاً می توان گفت از صدر اسلام تاکنون، چنین تفسیری به رشته تحریر درنیامده است... .(1)

استاد فرزانه، حسن زاده آملی درباره این اثر جاودانه علامه طباطبایی می نویسد:

بهترین معرّف آن جناب، سیر و سلوک انسانی و آثار علمی، از تدریس و تألیف اوست. افاضل حوزه علمیه قم که شاغل کرسی تدریس اصول معارف حقه جعفریه اند، از تلامذه اویند و تفسیر عظیم الشّأن المیزان که عالَم علم را مایه فخر و مباهات است، یکی از آثار نفیس قلمی و ام الکتاب مؤلفات اوست. (2)

امام موسی صدر، به نقل از اندیشمند لبنانی، شیخ محمدجواد مُغنیه می گوید: «از وقتی کتاب المیزان به دست من رسیده است، کتابخانه من تعطیل شده و کتاب مزبور، همیشه روی میز مطالعه من است». (3)

علامه طباطبایی، خود درباره سیر کار نگارش این اثر جاودانه می فرماید:

من اول در روایات بحارالانوار، تفحص بسیار و تتبع زیادی نمودم تا از این راه، کاری کرده و تألیفی در موضوعی خاص داشته باشم. به دنبال آن در تلفیق آیات و روایات، زحمت بسیار کشیدم تا اینکه به فکر افتادم بر آن تفسیری بنویسم، ولی چنین پنداشتم که چون قرآن بحر بی پایان است، لذا بخشی از آیات آن را که آیات معاد بود، جدا کردم و در هفت موضوع تألیف نمودم تا اینکه به تفسیر قرآن پرداختم و سرانجام، در بیست جلد عربی نوشته شد. در این تفسیر، قرآن با قرآن تفسیر می شود، نه با رأی تفسیرکننده و من این روش را از استادمان

ص:141

مرحوم قاضی فراگرفتم.(1)

گروهی از دانشمندان، این کتاب کم نظیر را که ام الکتاب آثار علامه به شمار می رود، به فارسی ترجمه کرده اند. سید محمدباقر موسوی همدانی نیز دور کامل ترجمه آن را به انجام رسانده است. همچنین، به گفته پرفسور حامد الگار، گروهی سرگرم ترجمه آن به انگلیسی هستند. در همین اواخر نیز گروهی از دانش پژوهان، فهرستی ارزنده و کامل از ترجمه این کتاب را به نام مفتاح المیزان در سه جلد منتشر کرده اند. از چاپ عربی نیز فهرستی به نام فهارس المیزان فی تفسیر القرآن، اثر اعداد ابن فزّوع تهیه و چاپ شده است. همچنین، آقای الیاس کلانتری، راهنمای موضوعی مطالب المیزان را به نام دلیل المیزان فی تفسیر القرآن تدوین کرده است.(2)

ص:142

ص:143

ص:144

دارد. تعریف دین؛ ارتباط با خدا و آثار آن؛ فطری بودن دین؛ تاریخ ادیان؛ پیامبران گذشته و انبیای اولوالعزم؛ دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و هجرت و جنگ های ایشان؛ امامت، استمرار نبوت؛ ولایت و اهل بیت علیه السلام ؛ مباحثی اخلاقی برای خودسازی و جامعه سازی و مباحثی فقهی _ عملی، از مطالب این کتاب است. بی شک، مطالعه این اثر نفیس برای پایه ریزی اعتقادی و اخلاقی افراد، بسیار ضروری است.

ص:145

در روز رستاخیز، از مطالب این کتاب والا و زیباست. درحقیقت، اگر این اثر را اسلام شناسی بنامیم، نام متناسبی با مطالب آن انتخاب کرده ایم.

ص:146

ص:147

ص:148

ص:149

ص:150

ص:151

مرحوم علامه طباطبایی، در این جلسه ها حدود دویست غزل از دیوان حافظ را به اجمال و گاه با تفصیل، تشریح کرده و نگارنده سخنان علامه را یادداشت کرده است. ادامه غزلیات نیز به همان سبک علامه شرح شده که حاصل این تلاش، موسوعه ده جلدی حاضر است. (1)

ص:152

ص:153

سرانجام پس از 81 سال و هجده روز عمر بابرکت و زندگی پرتلاش، روح پاک و الهی آن حکیم عارف و مفسر وارسته، در هجده محرّم سال 1402 ه_ .ق هم زمان با 24 آبان 1360 شمسی به دیار قدسی و ملکوتی پر کشید و دل های پاک اندیشمندان و بزرگان عرصه دانش را غرق اندوه و ماتم کرد.(1)

پیکر پاک این عالم ربانی، پس از تشییع گسترده مردم و نماز گزاردن آیت الله العظمی حاج سید محمدرضا گلپایگانی رحمه الله، در مسجد بالا سر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد. (2)

امام خمینی رحمه الله با اظهار همدردی و برپایی مجلس ختمی برای علامه، این ضایعه اسفناک را تسلیت گفت. در پی آن، دیگر مراجع و شخصیت های علمی، مذهبی و اجتماعی چون آیتالله العظمی گلپایگانی رحمه الله، آیتالله خامنهای و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در این ماتم جان کاه به سوگ نشستند و مراسم بسیاری در بزرگداشت آن عالم بزرگ برپا کردند.

حال علامه در لحظههای پایانی عمر، ترجمان این شعر حافظ رحمه الله بود:

خرم آن روز کزین منزل ویران بروم

راحت جان طلبم وز پی جانان بروم

گرچه دانم که به جایی نبرد راه، غریب

من به بوی سر آن زلف پریشان بروم

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت

رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم

به هواداری او ذره صفت، رقص کنان

تا لب چشمه خورشید درخشان بروم

ص:154

یکی از مدرسان محترم نقل می کند: «در روزهای آخر عمر علامه در حضورش بودم. ایشان دیده گشودند و فرمودند: آنها که انتظارشان را داشتم، به سراغم آمدند». (1)

ص:155

سکوت تو، همه فکر و کلام تو، همه ذکر

بیان تو، همه بکر و نوشته ات برهان

به حکمت نظری، منبع بوعلی سینا

به حکمت عملی، بوسعید و توسیان

دراست تو، به معیار خواجه و صدرا

قداست تو، نمودار بُوذر و سلمان

فغان و آه که نشناختیم قدر تو را

گرفت از کف ما نعمتی چنین، کفران

کنون به سوگ تو بنشسته ایم در حسرت

کنون ز دوری تو اوفتاده در حرمان

نه من ز هجر تو اندر خروش و افغانم

که در خروش و فغان است خطّه ایران

قیامتی شده برپا به قم که واهمه گفت

مگر که «زلزلت الارض» را رسیده زمان

مگر که یونسی اندر دهان ماهی شد

مگر که نوح به کشتی نشست در توفان

مگر که مه به محاقش رسید ناهنگام

مگر که نیر اعظم به ظِل شده است نهان

مگر که عرش برین بر زمین فرود آمد

و یا جنازه علامه شد به عرش روان

صدای ضجه مرد و زن و صغیر و کبیر

ز ارتحال چنان عالم عظیم الشأن

قلم شکسته و دل خسته و زبان بسته

چگونه وصف تو را مثل من کند عنوان

ص:156

ز درس و بحث و ز تعلیم و تربیت تا هست

سخن، فیوض الهی تو را رسد قرآن(1)

ص:157

به دستگیری مردان به نام نیک تمیزان

شبی ز فتنه عقرب، درآ به خانه میزان

به کوه حادثه پیری است از نژاد خدایان

به جوهر عالی و علوی، نه ذات سفلی مایان

کسی به مَرْج ملائک، ز هفت پرده رسیده

کسی پیاله از آبشخور فرشته کشیده

شبی به صحبت او شو که سرّ آینه بینی

شکوه مرد سفر را در او معاینه بینی

شبی به نام تفرج به بی کرانه قرآن

به ناخدایی طبعش درآ به کشتی «میزان»

مگر فسانه مردان ذوفنون بشناسی

ز بام عرش «عَلی فُلکُ تَحملون» بشناسی

به نام حادثه پیش از سحر نماز کن امشب

شَراع در نَفَس باد شُرطه، باز کن امشب(1)

استاد علی معلم دامغانی

ص:158

افتاد شمع و ریخت مدام و شکست جام

خم جوش زد که ساقی گلگون عذار رفت

عرفان درید جامه و حکمت به خون نشست

منطق گریست زار، که آموزگار رفت

آزادگی نگر که علایق پرش نیست

هم رستگار آمد و هم رستگار رفت

هم پاک رست و پاک شکوفید و پاک زیست زیست

هم پاک و روسپید، سرانجام کار رفت

تا حشر اگر فلسفه نالد ز غم رواست

کاین نازدانه را پدر غم گسار رفت

شاید که علم، خاک بر سر بَر پراکند

کز دست او مربی خدمتگزار رفت

میزان، ز کُنه منزلش چون دهد خبر؟

میزانِ قدر اوست ز میزان بزرگ تر

بحری است پرتپش که نه او را کران پدید

چرخی است دور بس که نه اش کهکشان پدید

اعجوبه زمان و زمین است و مثل او

کم پرورد زمین و کم آرد زمان پدید

آثار او حجاب تو از درک کنه اوست

نبود ز بس ستاره، خود این آسمان پدید پدید

طرحی نو آفرید، به تفسیر رازها

آن رازها که نیست بَرِ عارفان پدید

اسلام را به غرب شناساند و جلوه داد

هرجا گلی است، گشته از این باغبان پدید

صد آسمان ستاره و صد کاروان گهر

صد بوستان گل آمد از او در جهان پدید

گلبوته های معرفت و چشمه های نور

از کوشش وی آمده در هر مکان پدید

روحانیان آگه و شیران انقلاب

گردیده زین مربی پاکیزه جان پدید

از وی «اصول فلسفه» سامان و نظم یافت

کرد از نظر به «علم نظر» سازمان پدید

آن گونه ساخت «شیعه در اسلام» بارور

کانوار او چو مهر شد از هر کران پدید

زین خضر ره شناس و فروغ هدایتش

پیدا شد از «بدایت حکمت»، «نهایتش»

اندک، زمانه عارف فرزانه پرورد

کم، بحر روزگار، گهر دانه پرورد

ص:159

اهل دلی چو او همه تقوا و زهد و عشق

مشکل که دور چرخ در این خانه پرورد

لیکن مباش آنهمه نومید، زانکه حق

بس لطف ها که مخفی و رندانه پرورد

تا سایه «امام خمینی» (1) است برقرار

دریای علم جوشد و دُردانه پرورد

تا این یگانه مشعل تابنده روشن است

امواج نور او همه پروانه پرورد

تا او بود، مصائب سنگین، سبک بود

کز بَهر مرغ صبر، بسی دانه پرورد

او زنده باد، گر گلی از ما به باد رفت

کو، موج گل، دوباره به گلخانه پرورد

ایران، به هوش باش که دامان پاک تو

باید هماره عالم فرزانه پرورد

تا جام حق تهی نشود، دست تربیت

باید شراب عشق به پیمانه پرورد

یا رب مباد راه حق از رهسپر تهی

دریای معرفت ز گرامی گهر تهی (2)

ص:160

ص:161

ص:162

8. ______________، گلشن ابرار، قم، نشر معروف، چاپ اول، 1379.

9. ______________، آیینه مهر (ویژه گرامیداشت بیستمین سالگرد رحلت علامه طباطبایی) پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، دارالتفسیر (اسماعیلیان)، چاپ اول، 1380.

10. ______________، میراث ماندگار، مؤسسه کیهان، تهران، انتشارات کیهان، چاپ دوم، 1369.

11. ______________، یادنامه شهید آیت الله قدوسی، قم، انتشارات شفق، چاپ اول، 1363.

12. ______________، ویژه نامه علامه طباطبایی، بی جا، بی تا.

13. جوادی آملی، عبدالله، شمس الوحی تبریزی (سیره علمی علامه طباطبایی رحمه الله )، تنظیم و تحقیق: علیرضا روغنی موفق، ویراستار: محمد ربیع میرزائی، قم، اسراء، چاپ اول، 1386.

14. ______________، سروش هدایت، قم، اسراء، چاپ اول، 1381.

15. حسن زاده آملی، حسن، دیوان اشعار، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ سوم، 1377.

16. ______________، در آسمان معرفت، تنظیم و گردآوری: محمد بدیعی، قم، انتشارات تشیع، چاپ چهارم، 1376.

17. ______________، قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، قم، انتشارات قیام، چاپ دوم، 1374.

18. حسینی تهرانی، سید محمدحسین، معادشناسی، تهران، حکمت، چاپ اول، 1403 ه_ .ق.

19. ______________، نور ملکوت قرآن، تهران، حکمت، چاپ اول، 1403 ه_ .ق.

20. ______________، رساله لب اللباب، تهران، حکمت، چاپ ششم، 1416 ه_ .ق.

ص:163

21. ______________، مهر تابان، قم، انتشارات باقرالعلوم، بی تا.

22. حسن زاده، صادق، طریق عرفان (ترجمه و شرح رساله الولایه علامه طباطبایی)، با مقدمه و تقریظ استاد حسن زاده آملی، قم، نشر بخشایش، چاپ اول، 1381.

23. خامنه ای، سید علی، چهار سال با مردم (گزیده ای از دیدارها، سخنرانی ها و مصاحبه های مقام معظم رهبری در چهار سال اول ریاست جمهوری)، تهران، حزب جمهوری اسلامی، بی تا.

24. سعادت پرور، علی، راز دل (شرح مثنوی گلشن راز شیخ محمود شبستری)، تهران، احیاء کتاب، چاپ اول، 1384.

25. طباطبایی، علامه سید محمدحسین، المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ بیست و ششم، 1387.

26. ______________، بررسی های اسلامی، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1387.

27. ______________، رسالت تشیع در دنیای امروز، با مقدمه و توضیحات: علی احمدی میانجی و سید هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، بی تا.

28. _____________، شیعه در اسلام، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1387.

29. ______________، علی و فلسفه الهی، ترجمه: سید ابراهیم سید علوی، قم، انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، چاپ اول، 1361.

30. ______________، سنن النبی، ترجمه و تحقیق: محمدهادی فقهی، تهران، کتابفروشی اسلامی، چاپ هفتم، تابستان 1378.

ص:164

31. _____________، مجموعه مقالات، به همراهی: جمعی از نویسندگان، تهران، بنیاد فرهنگی امام رضا علیه السلام، چاپ اول، بی تا.

32. شیخ حر، عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1414 ه_ .ق.

33. قاسم لو خویی، یعقوب، طبیب عاشقان، قم، بی نا، چاپ اول، 1380.

34. قونوی، صدرالدین، نفحات الهیه، ترجمه: محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، 1375.

35. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، لبنان، بیروت، چاپ چهارم، 1401 ه_ .ق.

36. گلی زواره، غلام رضا، جرعه های جان بخش (فرازهایی از زندگی علامه طباطبایی رحمه الله )، قم، مؤسسه فرهنگی _ انتشاراتی حضور، چاپ دوم، 1377.

37. لقمانی، احمد، علامه طباطبایی؛ میزان معرفت، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ دوم، 1382.

38. مطهری، مرتضی، حق و باطل، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، 1374.

39. مظفریان، منوچهر، یادبود یادواره علامه طباطبایی، شیراز، نوید، چاپ اول، 1369.

40. مجلسی، علامه محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه_ .ق (1983 م).

41. نصری، عبدالله، آینه های فیلسوف (گفت وگوهایی در باب زندگی، آثار و دیدگاه های دکتر غلام حسین ابراهیمی دینانی)، تهران، سروش (انتشارات صدا و سیما)، چاپ اول، 1380.

42. نظری، مرتضی، آن مرد آسمانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1380.

ص:165

ص:166

13. سخنرانی آیت الله جوادی آملی، روزنامه جمهوری اسلامی، 24/8/1374.

14. «مقاله آیت الله ناصر مکارم شیرازی درباره علامه طباطبایی»، درس هایی از مکتب اسلام، سال 21، شماره 10.

15. ناصر باقری بیدهندی، «نجوم امت، مفسر و حکیم الهی حضرت آیت الله سید محمدحسین طباطبایی»، مجله نور علم، دوره سوم، شماره 9.